Giải phẫu cá “Bạn có thể giải phẫu cá à?” Đây hầu như luôn là phản ứng đâu tiên mà tôi nhận được mỗi khi đề cập đến việc giải phẫu cá. Câu hỏi tiếp theo luôn là “Bạn có phải thực hiện dưới nước không?”. Giải phẫu cá cũng tương tự như giải phẫu các loài trên cạn. Tuy nhiên, chúng ta nhất định phải lưu tâm đến những chi tiết đặc biệt khi giải phẫu các loài sống và thở dưới nước. Giải phẫu cá dưới nước được dạy ở trường thú y thậm chí còn ít hơn môn “đặt lờ bẫy cá” (underwater basket weaving). Vì vậy, bác sĩ thú y phải biết ứng biến và áp dụng những nguyên tắc giải phẫu chung cho bất kỳ loài nào, bao gồm chó, mèo hay thậm chí cả con người Homo sapiens. Một yếu tố sống còn trong bất kỳ cuộc giải phẫu nào là kỹ thuật vô trùng. Điều này là không thể trong môi trường nước bởi vì nước sẽ thấm vào vùng giải phẫu. Như vậy giải phẫu cá ngoài môi trường nước là điều cần thiết. Sau đó câu hỏi thứ ba luôn là “bạn có thể bắt cá lên để giải phẫu à?”. Câu trả lời ngắn gọn là vâng, bắt buộc phải làm vậy. Con cá Koi tên Zorro Gần đây, tôi tham dự một triển lãm cá Koi thì Joyce Tsuji, chủ tịch của hiệp hội Washington Koi & Water Garden Society gặp tôi cùng với một vấn đề. Cô có một con shiro utsuri (cá koi đen đốm trắng) 7 tuổi tên là Zorro và từng tham gia nhiều triển lãm trong vùng, kể cả chiến thắng trong hàng loạt lớp utsuri mono. Zorro không thể tham gia triển lãm lần này bởi vì nó có một khối u ở ngay trước lỗ huyệt. Năm ngoái nó từng được chữa trị bệnh này với một số thành công nhất định, nhưng mùa xuân năm nay khối u lại phát triển lớn hơn và sưng tấy. Cô Tsuji hỏi tôi rằng liệu việc giải phẫu có giúp cá bớt đau đớn và khó chịu hay không. Một phần của Lời Thề Thú Y (Veterinarian ‘s Oath) trong ngày mà chúng tôi nhận bằng bác sĩ thú y là “tôi long trọng xin thề sử dụng mọi kiến thức và kỹ năng khoa học của mình để giảm nhẹ nỗi đau của thú vật”. Theo tôi, chúng ta có thể cân nhắc đến việc giải phẫu nếu kết quả cải thiện được tình trạng sức khỏe của thú vật. Sau khi kiểm tra Zorro, tôi thấy khối u đường kính 6 cm đang bị loét và sưng tấy. Tôi không chắc đây là bướu ở da hay khoang bụng mà nó khiến cho lớp da trong trướng lên. Khối u có thể hình thành ở bất kỳ dạng mô tế bào nào, bởi vì hầu hết các khối u đều là những tế bào phát triển bất thường, không cố định và mất trật tự. Đặc tính và hành vi phát triển của khối u cho phép chúng ta xác định đó là u lành tính hay ác tính và chẩn đoán việc áp dụng những cách chữa trị khác nhau. Khi khối u phát triển mạnh, chúng có thể ảnh hưởng đến những mô lân cận, thậm chí kể cả khi không lan qua chúng. Trường hợp với da, chẳng hạn chúng căng lên vì sức ép từ khối u, các mao mạch bị chèn ép. Khi mạch máu bị tổn thương, những vùng xung quanh sẽ bị loét và hoại thư. Đấy là những gì tôi cho là đang xảy ra với Zorror. Sau khi thảo luận tình trạng này với Joyce, chúng tôi quyết định rằng dù sau này Zorror có thể tham dự triển lãm nữa hay không thì nó cũng xứng đáng sống một cuộc đời không-đau-đớn – vì vậy chúng tôi lập kế hoạch giải phẫu để cắt bỏ khối u và những vết lở loét ở lớp da trong. Gây mê Bước tiến hành giải phẫu đầu tiên là gây mê bệnh nhân. Trong danh sách dược phẩm dành cho cá, chỉ có duy nhất một loại thuốc gây mê hợp lệ là tricaine methanesulfonate (còn gọi là MS-222). Những chất ngoài danh mục khác đôi khi cũng được sử dụng bao gồm isoflurane (khí gây mê) hòa tan trong nước và thậm chí cả eugenol (chữa bệnh viêm răng). Đối với quy trình ngắn hạn, chẳng hạn như tiểu phẫu vết thương (loại bỏ các mô chết, tổn thương và nhiễm trùng) hay khâu vây rách, chúng ta có thể hòa một lượng MS-222 nhất định vào chậu nước, ngâm cá trong đó và đợi cho đến khi nó bất tỉnh. Cá trải qua nhiều giai đoạn, bao gồm cả giai đoạn bị kích động khiến nó có thể nhảy ra khỏi chậu; sau đó nó dịu dần và hầu như chỉ uốn éo phần lưng. Chúng ta có thể theo dõi mức độ gây mê bằng cách quan sát nhịp thở tại mang. Những kỹ thuật theo dõi khác bao gồm điện tâm đồ và đo nồng độ ô-xy cũng thành công ở mức độ nhất định. Tại thời điểm này, có thể nhẹ nhàng bắt cá ra khỏi nước để giải phẫu, hay vẫn để đầu cá ngập trong nước nếu vùng bị bệnh nằm xa đầu. MS-222 khiến nước hơi có tính acid vì vậy tùy độ cứng của nước mà chúng ta có thể đệm bằng sô-đa (sodium bicarbonate). Nếu việc tiểu phẫu kéo dài nhiều phút, nhất định cá phải được bắt ra khỏi nước. Để duy trì việc gây mê khi bắt cá ra khỏi nước, cách đơn giản là bơm nước có chứa thuốc mê vào miệng cá. Nước sẽ phun ra qua mang và trở về chậu. Cá được bố trí bên trên chậu nước. Dòng nước được giữ ổn định bằng van và nước thừa được tách qua ống khác đổ lên mình cá để giữ ẩm trong quá trình phẫu thuật. Với trường hợp của Zorror, thuốc mê được hòa tan vào một chậu nước, và khi nó bất tỉnh, tôi chuyển nó vào hồ gây mê/giải phẫu để định vị và chuẩn bị giải phẫu. Dưới lưỡi dao Sau khi chuẩn bị xong, tôi chụp một tấm ra sạch bằng plastic để cách ly vùng giải phẫu. Kỹ thuật vô trùng rất quan trọng trong bất kỳ cuộc giải phẫu nào để giảm thiểu lây nhiễm cơ hội. Tôi bao lỗ hình ê-lip xung quanh vùng da lở loét. Tôi nhận thấy những mô lành ở lỗ huyệt bị đẩy khỏi khoang bụng và nằm bên trong khối u. Điều này giải thích tại sao khối u to hơn vào mùa xuân khi buồng trứng phát triển. Có lẽ vết loét lần trước, như chủ nhân cho biết, đã làm suy yếu lớp mô da trong và gây ra bệnh thoát vị. Việc xác định nguồn gốc tổn thương cần chút kiến thức chuyên môn, vì vậy tôi phải tận tay giải quyết ca này – tôi chưa từng nghe nói đến bệnh thoát vị ở cá. Đối với nhiều người, thuật ngữ “thoát vị” (hernia) mang một ý nghĩa đặc biệt và có vẻ nhầm lẫn trong trường hợp này. Thoát vị chẳng qua là tình trạng các mô trồi ra qua một lỗ mở bất thường. Trong trường hợp của Zorror, vòi trứng bị lồi ra khỏi thành bụng. Tôi cắt bỏ những mô lở loét, mở rộng vết thương và loại bỏ hoàn toàn buồng trứng bên trái mà nó chạy dọc theo chiều dài xoang bụng. Sau khi tôi thấy không còn bất kỳ khối u hay tổn thương nào ở những bộ phận xung quanh chẳng hạn như ruột, tôi đóng vết thương qua hai lớp. Đầu tiên tôi khâu màng bụng để ngăn ngừa bệnh thoát vị tái phát và sau đó khâu nốt phần cơ và da. Zorror được thả về hồ cũ cùng với đồng loại của nó; cá koi sống thành bầy đàn, và việc cách ly chúng trong quá trình phục hồi sau giải phẫu có thể gây căng thẳng. Tôi nhẹ nhàng đỡ và đưa nó vào nước cho đến khi nó hồi tỉnh lại. Con cá bắt đầu ăn vào ngày hôm sau. Toàn bộ thời gian bắt cá ra khỏi nước là 35 phút. Với mọi loài trên cạn hay dưới nước Kỹ thuật giải phẫu được áp dụng ở đây không phải loại dành riêng cho cá. Đây là nguyên tắc giải phẫu tổng quát dành cho các loài động vật có vú, mà nó được áp dụng cho cả cá. Việc gây mê cá được cải tiến một chút nhưng tương đối giống với cách dùng cho động vật có vú. Với động vật có vú, ống gây mê dài hơn một chút, đưa sâu vào miệng đến khí quản. Khí gây mê được đẩy trực tiếp vào phổi khi bệnh nhân thở. Một trong những khía cạnh của lãnh vực thú y mà tôi thấy rất thú vị, đó là việc sử dụng những nguyên lý mà tôi được dạy và áp dụng chúng vào những trường hợp riêng biệt, chẳng hạn như giải phẫu bệnh thoát vị và buồng trứng của Zorror. Nhiều quy trình khác cũng được mô tả và thực hiện trên cá, bao gồm việc loại bỏ gốc của khối u. Thậm chí còn có quy trình giải phẫu áp dụng trên cá có vấn đề nghiêm trọng về thị giác (loại bỏ mắt và những cấu trúc mô mềm xung quanh hốc mắt). Sau đó, một con mắt giả bằng thủy tinh được gắn vào hốc mắt của cá (Nadelstein et al. 1997). Điều duy nhất mà các tác giả không đề cập đến trong tài liệu là làm sao để sau này tảo không bám lên con mắt giả!
