Cá ông tiên: những môn đệ của Py-ta-go

Cá ông tiên: những môn đệ của Py-ta-go
Robert Scott McKinnon – FAMA 6/07

Tôi đến gặp Wade Rivers vào một ngày nọ tại tiệm cá Fish, Fins & Flakes của Auntie, vì tôi rất mê hồ cá ông tiên bạc ở hàng giữa, phía trong cùng của phòng trưng bày. Anh tiến đến sau lưng tôi, theo lối làm phiền thường lệ của mình, nhìn qua vai tôi và thì thầm “Pythagoras cũng ảnh hưởng đến Plato và Socrates”.

“Rất dễ thương” tôi nói. Nếu bạn quen biết Wade Rivers, thì xin nói rằng chúng tôi luôn cặp kè cùng nhau trước đây.

“Ủa, nghĩa là sao?” tôi hỏi sau một thoáng ngập ngừng. Tôi định nói “Wade, cậu lại dài dòng theo thói quen rồi” nhưng lại thôi. Thay vào đó, tôi nói “Tôi không rành chuyện đời xưa, Wade. Tôi chỉ quan tâm đến hiện tại, chẳng hạn như việc chiêm ngưỡng những con cá ông tiên bạc này. Ngày hôm nay. Ngay tại đây và vào lúc này. Anh có đồng ý rằng chúng rất dễ thương không?”

Định lý Py-ta-go (Pythagoras)
“Đúng vậy” anh thì thầm đáp lại. “Pterophyllum scalare. Nhưng chúng ta sẽ không thấy những chú cá ông tiên đáng yêu này nếu không có C2=A2 + B2. Pythagoras không chỉ ảnh hưởng đến Plato và Socrates: ông còn ảnh hưởng đến cá ông tiên nữa”.

“Cái gì? Phải bây giờ anh cho rằng cá ông tiên đã phổ biến từ thời Hy Lạp cổ?”

“Nhất định” Wade nói. “Không còn cách giải thích nào khác. C2=A2 + B2. Anh có biết ba bí quyết để lai tạo cá ông tiên một cách thành công hay không?”

Tôi chẳng biết phải trả lời như thế nào: “Tôi không biết, Wade à”.

“Thật là trùng hợp”, anh đáp. “Anh may lắm đó. Tôi vừa mới hoàn tất bài giảng cho một trường học ở vùng quê, phía nam vùng này và bài giảng của tôi gồm có ba phần: ba bí quyết lai tạo cá ông tiên trong hồ cảnh”.

Tôi chỉ nghĩ đến chuyện trở về nhà, lên giường, ngủ lơ mơ, rồi lê khỏi đó và lại bắt đầu một ngày nữa.

“Anh giảng cho một đám nhóc học sinh?”

“Vâng, dĩ nhiên”, Wade nói. “Không sót đứa nào hết. Tôi luôn được mời để trình bày về những điều đại loại như vậy trong lãnh vực thú chơi cá cảnh nhiệt đới. Anh đã lai tạo cá ông tiên bao giờ chưa?”

“Dĩ nhiên là rồi”, tôi đáp. “Sớm muộn rồi mọi người đều ép một, hai bầy gì đó. Cá ông tiên là mặt hàng chủ lực của ngành công nghiệp cá cảnh nhiệt đới. Ai cũng biết điều này. Có thời tôi từng sở hữu đến 15 cặp cá khỏe mạnh, và chúng tôi bán cá ông tiên con cỡ sáu li đi khắp nơi: bạc, sẫm, vàng, cẩm thạch, vây ngắn, vây dài, voan – tùy bạn gọi. Chúng tôi sở hữu cả cá ông tiên đen mà rất ít người còn vài năm sau đó, sau đợt dịch cá ông tiên nổi tiếng vào cuối những năm 1980”.

Wade khịt mũi “Và chính xác thì những con ông tiên này đẻ ở đâu và như thế nào?”

“Trong hồ cá chứ đâu nữa”, tôi nói. “Anh lại như ngày trước rồi, nhưng tôi nghĩ anh đang ở sáng thứ năm trong khi mọi người đã đi nghỉ cuối tuần”.

“Đùa chút thôi”, Wade bảo. “Ý tôi là chúng đẻ trên cái gì – TRÊN – môi trường nào, một hòn đá, một cái lá, trong chậu trồng cây?”

“Tôi không để ý” tôi bảo. “Cá ông tiên không nhất thiết phải đẻ trong chậu trồng cây. Vì anh quan tâm, tôi nghĩ cặp cá đầu tiên của tôi đẻ trên ống sưởi và tất cả trứng đều “có trống”. Tôi nhớ cặp khác lại thích đẻ trên một cây lá kiếm Amazon.

Một tấm giá thể
“Anh chưa sử dụng tấm giá thể à? Một trong ba bí quyết quan trọng nhất đó” Wade nói.

“Vâng chắc rồi, về sau này, khi tôi bán cá ông tiên cho các tiệm cá. Tấm giá thể, khi xuất hiện trong thế giới cá ông tiên, đã trở nên không thể thay thế. Tôi phát hiện một tấm bảng cũ của trường trung học tại tiệm đồ lạp xoong. Tôi mua về, đặt dựa vào tường, rồi dùng búa đập. Tôi nhặt mảnh vỡ, đưa lên bàn cưa để cắt thành những tấm cỡ 20 x 5 cm và tôi mài các cạnh cho nhẵn nhụi.

“Tuyệt vời” Wade nói. “Mac, cậu thông minh hơn so với vẻ bề ngoài”. Chúng tôi cùng nhìn những con ông tiên đang nhoi về phía mình.

Sau cùng tôi phải lên tiếng “Vậy là sao?”

“Vậy là sao?” Wade nhại.

“Sao?! Vậy là sao?” tôi phản ứng. “Anh nói tấm giá thể là một trong những bí quyết về cá ông tiên, một cống hiến cho nghệ thuật nuôi cá cảnh. Anh nói có đến ba bí quyết! Vậy hai cái còn lại là gì?”

“Một chậu 4 lít…” anh ngừng lại để nhấn mạnh, “và C2=A2 + B2. Pythagoras”.

“Tôi trễ hẹn mất” tôi nói.

Wade dùng tay kẹp tôi lại, nói “nếu bạn để ý đến ba bí quyết vừa nói, thì bạn đang trên con đường giải mã bí ẩn về sự sinh sản của cá ông tiên”.

Tam giác luận
Bạn biết không, kế đó Wade lấy cây bút lông mà Auntie, sau khi cập nhật giá mới, đặt bên cạnh một hồ cá. Rồi anh vẽ một tam giác lên mặt kính, và tôi cố bỏ đi vì không muốn bị mắng vì vẽ bậy lên hồ, nhưng Wade vẫn nắm chặt lấy tay tôi. Anh hỏi “Đây là gì?”

“Một tam giác” tôi đáp.

“Một tam giác vuông” anh nói.

“Dĩ nhiên” tôi nói. “Một tam giác vuông”.

“C2 = A2 + B2” Wade nói. “Anh có biết tam thức Pythagoras là gì không?”

Tôi có cảm giác mình phải tìm ra nó. Tôi lắc đầu từ chối, nhìn xuống đồng hồ. Wade dĩ nhiên cũng nhìn thấy.

“Hãy nghe mình, Mac. Điều này rất quan trọng. Hãy coi cạnh huyền là 5, cạnh kề đứng là 4 và cạnh kề đáy là 3. 5x5=25; 4x4=16; 3x3=9. 25 = 16 + 9! C2 = A2 + B2!”

“Tôi không giỏi môn đại số” tôi trả lời.

“Thế cũng được” Wade nói. “Một khi bạn muốn lai tạo cá ông tiên, hãy cố tiếp cận tam thức Pythagoras với giá thể của bạn là cạnh huyền. Không nhất thiết phải thật chính xác nhưng càng gần càng tốt. Lấy giá thể và đặt dựa lên thành hồ. Đáy hồ và thành hồ nơi giá thể dựa lên tạo thành một tam giác vuông. Nếu cạnh huyền dài 5 phần và cạnh kề đáy dài 3 phần thì sẽ tạo ra một góc nghiêng thích hợp”.

Tôi thề là đã thấy một trong số những con cá ông tiên bạc nháy mắt với mình.

“Sau đó” Wade nói. “Đây là phần thú vị. Hãy quan sát cá của bạn. Chúng sẽ nghiên cứu góc nghiêng từ xa, bơi lòng vòng xung quanh, kiểm tra mặt sau, kiểm tra mặt trước, con đầu, rồi đến con còn lại, và điều này có thể lặp đi lặp lại hoài trong vài ngày. Để nắm vững định lý Pythagoras, bạn cần phải thực hành. Tôi cho bạn biết, cá ông tiên tuân thủ tam thức C2 = B2 + A2 một cách nghiêm túc”.

“Tôi nghĩ chắc anh muốn nói C2 = A2 + B2?” Wade nhíu mày. Trước khi anh kịp phản ứng, tôi nói “Con cá nháy mắt kìa!”.

“Nói chung,” Wade hắng giọng, “dĩ nhiên bạn phải cho cá bố mẹ ăn đầy đủ, nhưng đừng quá nhiều. Chất lượng nước cực kỳ quan trọng đối với cá ông tiên. Tôi không thể diễn tả hết tầm quan trọng của nước “cũ”, sỏi to trên đáy hồ, lọc mạnh, việc thay nước đều đặn và nhiều, khoảng một phần ba hồ mỗi ngày”.

Tôi gật đầu. Tôi nói, “hồi trước, trong phòng nuôi cá của mình, tôi một có hệ thống tưới tự động với 3 van điều khiển. Vào 4 giờ sáng, nước tự động bật và mọi hồ đều được thay một phần tư. Ngày nào cũng vậy”.

Wade đồng ý. Tôi không nghĩ là anh cảm thấy ấn tượng với điều đó. Anh hỏi “Cậu cho cặp cá giống ăn gì?”

Tôi nói “Mồi câu băm nhỏ là tốt nhất. Artemia đông lạnh cũng tốt. Bạn sẽ thấy vòi sinh dục nhú ra ngay. Kế đó, cá cái đẻ trứng và cá đực theo sau, ngay trên cạnh huyền, đoạn C2 hay tấm giá thể, để thụ tinh cho trứng. Nếu không may cả hai con đều đẻ thì bạn có hai con cá cái!”

Wade gật đầu. Tôi nghĩ mọi người đều biết hiện tượng này.

Cá ông tiên có cách nhìn nhận riêng của chúng!



Chậu ấp 4 lít
Wade đã vào đề, và đây là thời điểm thích hợp nhất để chứng kiến ai đó khoái chí. “Còn bây giờ, Mac. Bí quyết thứ nhì! Một chậu 4 lít. Nhớ không?”

“Vâng, Wade” tôi nói “chậu 4 lít. Bí quyết thứ nhì trong số ba bí quyết để lai tạo thành công cá ông tiên”.

“Bạn phải có một chậu 4 lít?” Wade nói “Tôi luôn thích treo chậu nổi” – anh dừng một chút để nhấn mạnh – “ngay trong hồ cùng với cá bố mẹ. Tôi dùng chính nước hồ vì biết rằng nó tốt, nước cũ, và có cùng nhiệt độ. Nếu bạn thả chậu nổi trên hồ cá bố mẹ, cặp cá vẫn theo dõi qua lớp kiếng. Bố trí sục khí trong chậu để tạo chuyển động. Một số người xoay ngược giá thể vào trong. Tôi thì không. Cậu có làm vậy không?”

“Tôi không nhớ nữa. Có quan trọng không?”

“Có lẽ không. Tôi sử dụng thuốc màu, chẳng hạn như thêm chút methylene blue để chống nấm dẫu rằng bạn luôn thấy một số trứng chuyển thành màu trắng đục vì lý do nào đó”.



Ươm cá bột
“Bạn có thể, dĩ nhiên, để cá bố mẹ chăm con, nhưng nên nhớ đây là cá thuần dưỡng, và chúng có thể không thực hiện nhiệm vụ một cách hoàn hảo. Nếu bạn muốn tỷ lệ sống cao hơn, khoảng 200 đến 300 con, thì hãy dùng chậu 4 lít với mặt giá thể hướng ra hay xoay ngược vào trong. Bố trí sục khí và thêm chút thuốc methylene blue để nước hơi có màu xanh nhạt, đừng đậm quá”.

“Nếu bạn không quan tâm đến số lượng cá con thì hãy cứ để mọi thứ diễn ra một cách tự nhiên. Cá bố mẹ sẽ quạt trứng, một cảnh rất thú vị, và chúng làm hết sức, nhưng chúng đã sai lầm, trong môi trường hồ nuôi, chúng không thể thoát khỏi sự quấy nhiễu của đám cá con”.

“Cá bố mẹ có khả năng ăn hết bầy con vì nhiều nguyên nhân. Một trong những nguyên nhân chính là sự hiện diện của bầy thứ hai. Đột nhiên, bầy đầu không được chào đón trong vùng lân cận của bầy thứ hai, từng có lúc bạn thấy chúng, còn bây giờ thì không. Ngoài thiên nhiên, cá con có thể tìm thấy nơi trú ẩn, nhưng trong hồ cảnh thì chúng không thể, và cá bố mẹ đánh đổi bầy thứ nhất để bảo vệ bầy thứ hai”.

“Mac, điều lo lắng nữa là cá bố mẹ quyết bảo vệ bầy con. Nếu hoảng sợ, chúng đớp con vào miệng để bảo vệ cho đến khi nguy hiểm trôi qua, nhưng vì là cá cảnh nên chúng quên mất mình đang làm gì và kết cục chúng tự ăn con”.

Tôi đồng ý. Anh ấy nói đúng. Tốt nhất là lấy trứng ra để ấp. Dẫu có hơi dài dòng, Wade luôn biết mình đang nói về vấn đề gì. Tôi cố gỡ tay khỏi cái xiết như gọng kìm của anh. Anh hành động cứ như là cảnh sát đang bắt thằng trộm là tôi.

Hai tốt hơn một
Wade nói “tôi luôn bỏ thêm một tấm giá thể nữa vào hồ, vì vậy mà mọi thứ trông vẫn không thay đổi. Cá bố mẹ lại tiếp tục sinh sản, rất nhanh khi không vướng bận lũ cá bột”.

“Riêng tôi, tôi đặt một cây sưởi vào chậu ấp và lấy mọi thứ ra khỏi hồ - cả tấm giá thể chứa trứng lẫn chậu ấp – và thay tấm giá thể khác vào chỗ cũ. Đấy chỉ là một cách mà có lẽ kết quả cũng chẳng có gì khác biệt” tôi nói.

“Vâng, chắc vậy” Wade nói, thả lỏng tay tôi ra.

Á! Tôi xoa tay, cảm thấy máu tuần hoàn trở lại.

Auntie xuất hiện phía sau chúng tôi. “Sao các anh lại vẽ lên hồ vậy?” bà hỏi. Bà có vẻ không hài lòng. “Mẹ các cậu có hay nhắc nhở các cậu không?” bà cằn nhằn.

“Lại nói về chậu ấp 4 lít” Wade nói “Hãy chuẩn bị vài chậu để ấp artemia luân phiên, mỗi chậu ấp cách nhau một ngày vì vậy bạn có thể thu hoạch ấu trùng artemia hàng ngày để nuôi cá con. Đây là cách làm:”

“Sau khi cá đẻ, ở nhiệt độ khoảng 27 độ C, có thể hơn kém một chút trong khoảng từ 26 đến 28 độ C, trứng sẽ nở thành cá bột, nằm bất động trong khoảng vài ngày. Chúng sẽ rơi ra khỏi tấm giá thể, nằm dưới đáy chậu ấp và nhúc nhích, giãy lên hay xuống trong vài ngày tiếp theo”.

“Trong thời gian này, bạn cần chuẩn bị để có sẵn ấu trùng artemia cho cá bột bắt đầu bơi tự do ăn. Đừng cho cá ăn quá nhiều. Hãy mua một cái kiếng lúp và quan sát bụng của cá bột phình to và đổi thành màu tím vì ăn nhiều ấu trùng artemia”.

Auntie nhìn Wade như thể anh lại vẽ bậy gì đó lên hồ cá của bà. Dường như anh kết thúc câu chuyện ở đây. Bà lấy một lọ đồ ăn khô và đi từ hồ này qua hồ khác để cho cá ăn.

Tôi nghĩ Wade đã hết hơi, nhưng anh vẫn chưa chịu dừng “Hãy cho cá ăn artemia hai, ba lần mỗi ngày. Nếu chậu ươm không ổn và artemia không nở, hãy lấy một ít artemia đông lạnh và băm bằng dao sắc. Hầu hết mảnh vụn đều mềm và đủ nhỏ để cá bột ăn”.

“Còn cách nữa là lấy một nhúm nhỏ artemia đông lạnh và bỏ vào đồ đựng nào đó, chẳng hạn như chén nước ấm, dùng tay bóp, nhồi artemia thật nhuyễn trước khi cho cá ăn”.



Bầy cá mới nở
Wade nói “sau nhiều bữa ăn đầy đủ, hãy chuyển chúng từ chậu vào hồ. Hồ càng lớn thì chúng lớn càng nhanh”.

May quá, Wade dường như đã kết thúc bài giảng của anh về chủ đề lai tạo Pterophyllum scalare.

“Auntie, tôi muốn mua nửa chục cá ông tiên này” Wade nói. “Rõ ràng chúng có chất lượng hàng đầu. Tôi rất ấn tượng. Bà lấy ở đâu vậy Auntie?”

Auntie chỉ về phía tôi. Wade nhăn mặt. “Làm tốt lắm” anh huýt sáo “rất tốt”.

Khi sư phụ đi đến quầy thu tiền, tôi vẫy chào và bước ra khỏi cửa. Ổ trứng ông tiên đen của tôi vừa nở trong chậu ấp và có thể bơi tự do bất cứ lúc nào. Tôi phải về để chuẩn bị sẵn ấu trùng artemia cho chúng ăn.