Sơ lược về cá La Hán

Sơ lược về cá La Hán

Nguồn gốc và đặc điểm

Cá La Hán xuất hiện lần đầu ở thị trường cá cảnh Malaysia vào khoảng giữa của thập kỷ 1990-2000. Ban đầu, người ta muốn khám phá bí quyết lai tạo cá hồng két (red parrot) của người Đài Loan nên mới đem một số loài cichlid thuần chủng của châu Mỹ lai tạo với nhau với thành phần chủ yếu bao gồm Midas (Amphilophus citrinellus), Trimac hay Three-spot (Amphilophus trimaculatus), Red-terror (Cichlasoma festae), Red-head (Vieja synspilus) và cả cá hồng két nữa, tuy thực tế chỉ có nhà lai tạo mới biết đích xác những thành phần lai tạo còn không thì chỉ là phỏng đoán mà thôi. Kết quả ra sao chắc mọi người đã rõ, người ta không thể lai tạo được cá hồng két như dự tính lúc ban đầu, mà lại cho ra đời... cá La Hán. Loại cá lai này mang một số đặc điểm của các loài thuần chủng kể trên nhưng nổi bật nhất là cái đầu to và hàng chấm đen trên thân mình; và rồi chúng đã nhanh chóng tạo ra một trào lưu nuôi cá lan rộng trên toàn thế giới!

Về tên gọi, do các nhà lai tạo đã tập trung vào việc tạo ra các cá thể có đầu to gù như đầu của các vị La Hán nên người ta mới lấy tên các vị này mà đặt tên cho cá. Còn các tên Hoa La Hán hay flowerhorn có lẽ ám chỉ đến hàng chấm đen chạy dọc theo mình cá, mà nếu nhìn từ xa thì chúng giống như một nhánh hoa trong các bức tranh thủy mặc.

Về hình dáng, cá La Hán thời kỳ đầu có hình dáng tương tự với loài Trimac (bụng đỏ, mắt đỏ, có chấm trên đầu và thân, miệng móm) nhưng loài này lại có dạng đầu đặc trưng là đầu “xương” cho nên tôi tin là những cá thể La Hán đầu “hơi” được di truyền từ loài Midas. Midas được giới chơi cichlid Âu Mỹ nuôi làm cảnh mấy chục năm nay rồi và họ đã tuyển chọn được rất nhiều cá thể có đầu to đến mức không thể tin nổi, do đó không có lý do gì mà người ta lại không lấy chúng làm “chất liệu” cho việc lai tạo nên cá La Hán.


Đây là ví dụ về một con cá Midas có đầu rất to.


Đây là con Trimac thuần chủng (Amphilophus trimaculatus). Hầu hết cá La Hán thời kỳ đầu đều có màu sắc và hình dạng tương tự như thế này.

Về chấm đen, các chấm đen sắp thành một hàng liên tục trên thân cá là một dạng hình thái đặc biệt của loài Trimac bởi vì một con Trimac điển hình, như tên gọi của nó, chỉ có ba chấm mà thôi. Còn một dạng hình thái đặc biệt khác của Trimac lại không có chấm đen nào trên thân do mất khả năng tổng hợp hắc sắc tố, phần da bị khiếm khuyết sắc tố thường có màu đỏ hay vàng. Đặc điểm này khi di truyền cho cá La Hán lại mang ý nghĩa khác hẳn; chẳng hạn cá La Hán nếu chỉ có 3 chấm hoặc các chấm chỉ kéo đến giữa thân thì bị xếp vào loại “chất lượng kém”. Còn dạng không có chấm nào do khiếm khuyết sắc tố thì được gọi là Hoàng Kim làm người ta lầm tưởng rằng đó là một dạng La Hán khác. Có trường hợp, vài cá thể La Hán trong cùng một bầy khi trưởng thành tự nhiên “lột” xác thành Hoàng Kim làm cho người nuôi cá phải bối rối.


Hai cá thể cùng bầy mà bên trên là "Rồng Xanh" còn bên dưới sau khi lột xong biến thành "Hoàng Kim".

Các chấm đen đôi khi dính liền với nhau thành một vệt liên tục, đấy là một sự phát triển thái quá mà nhiều người không thích vì nó chiếm quá nhiều diện tích trên thân cá và làm cho màu sắc của cá bị “tối” đi. Một số cá thể có chấm đen phát triển lên phía trên gần vây lưng gọi là “hoa đôi” (double flowering hay double-row); hay xuất hiện ngay dưới viền mắt gọi là “lệ rồng” (dragon ‘s tear). Đặc biệt, cá có các chấm đen hình ký tự tiếng Hoa hay tiếng Ả Rập mang ý nghĩa tốt đẹp, được xem là điều mang lại may mắn cho người nuôi.

(Hình trên) Cá có chấm đen hình chữ “tâm” (Hình dưới) Cá có chấm đen hình dấu đô-la ($$).

Có lẽ, ở vào một thời điểm nào đó lúc ban đầu, một số nhà lai tạo cố tình lai tạo cá La Hán với các chấm đen đặc trưng kể trên dù cũng có vài ngoại lệ được chấp nhận như Hoàng Kim, hay là dạng La Hán có thân cực ngắn giống như Hồng Két nhưng không được thị trường ưa chuộng lắm. Sau này, khi thị trường phát triển và có thêm nhiều nhà lai tạo tham gia vào lãnh vực này thì cùng với thời gian, nhiều dạng cá La Hán mới nối tiếp nhau ra đời như Trân Châu, Kim Hoa (Kamfa), Khỉ đỏ… mà một số trong chúng có rất ít chấm đen hay không hề có chấm đen nào. Vảy trân châu cũng có thể xuất hiện trên toàn thân cá chớ không giới hạn ở vùng xung quanh chấm đen. Đến đây thì đành chịu không thể đoán được cá La Hán có quan hệ với loài thuần chủng nào vì có hàng trăm loài cichlid ở Trung Mỹ có châu, nó là đặc điểm rất phổ biến, mà cũng chính vì nó mà người ta yêu thích cichlid và nuôi chúng làm cảnh. Chỉ có thể nói rằng, một số Kamfa có châu tương tự như loài Texas (Herichthys carpintis) và một số cá thể sau này có màu sắc và hình dáng tương tự như các loài ở chi Vieja và Paratheraps mà thôi. Nếu chấm đen đã từng là chuẩn mực để phân loại cá La Hán thì ngày nay, người ta chỉ nói nhiều về đầu hay có thêm châu thì càng tốt mà hầu như bỏ qua tiêu chí về chấm đen; hay nói theo cách khác, trong thời điểm hiện nay, không tồn tại một chuẩn mực cụ thể nào cho cá La Hán cả.

Mặt khác, theo lời một nhà lai tạo thì người ta lai cá La Hán với bất kỳ cá thể thuần chủng nào có các đặc điểm di truyền mong muốn, do đó mà việc xác lập các dòng cá La Hán là điều hầu như chỉ có tính tương đối, tức là chỉ xét trên các đặc điểm bề ngoài; thậm chí có nhiều cá thể tuy trông tương tự nhưng lại chẳng có quan hệ gì về mặt huyết thống. Bởi vậy mà việc xác định và phân loại các dòng cá La Hán là việc làm hoàn toàn vô vọng và vô nghĩa. Tự cái tên cá La Hán đã đủ để nói lên tất cả về các cá thể lai hỗn loạn này rồi.

Phong trào nuôi cá La Hán lên đến đỉnh điểm vào năm 2003 khi một con cá La Hán có thể bán ra thị trường Singapore với giá nhiều ngàn đô la kéo theo rất nhiều người đầu tư vào thị trường siêu lợi nhuận này. Kết quả là “cung” có quá nhiều so với “cầu” của thị trường làm cho nhiều nhà đầu tư bị phá sản và “sản phẩm” bị tống ra hệ thống kênh rạch ở Malaysia gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến môi trường sinh thái ở đó.

Dù đây là một bước lùi nhưng nó không có nghĩa là phong trào sẽ đi xuống mà chỉ là lời cảnh báo trước những cuồng nhiệt thái quá vượt lên trên giá trị thực sự của con cá La Hán. Thực tế, phong trào vẫn đang phát triển một cách mạnh mẽ về cả về bề rộng lẫn bề sâu; bằng chứng là cái tên “cá La Hán” đã trở nên quen thuộc trên cửa miệng của nhiều người và có rất nhiều gia đình đặt hồ nuôi cá La Hán ở những nơi trang trọng như phòng khách. Có rất nhiều "giống" La Hán mới xuất hiện ngoài thị trường còn trên các diễn đàn cá cảnh thì cá La Hán là chủ đề được bàn luận sôi nổi nhất. Xét trên khía cạnh cá cảnh thì chưa từng có loài cá nào lại có sức hấp dẫn mạnh mẽ đến như vậy.

Ngày nay, cá La Hán hiện diện ở khắp nơi trong vùng Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam và châu Á như Trung Quốc và Nhật Bản. Cá La Hán cũng xuất hiện ở cả châu Âu và châu Mỹ, nhất là trong các cộng đồng người châu Á sống ở đó. Mặc dù những con cá đẹp được tuyển chọn kỹ vẫn có giá rất đắt nhưng với một vài trăm ngàn bạn cũng có thể sở hữu được một chú cá cũng khá đẹp rồi. Ngoài ra, người ta nuôi cá này không chỉ vì vẻ đẹp hay hình dáng ngộ nghĩnh của chúng mà còn để cầu tài. Chúng ta sẽ đề cập đến chủ đề này ở phần sau.

Thời của cá La Hán?

Theo quan niệm của một số người thì cá La Hán chính là cá phong thủy. Ngoài các màu đỏ và xanh trên mình chúng mang ý nghĩa thịnh vượng và may mắn, người ta còn lý luận rằng đầu cá nổi u lên như hình trái núi tức là tượng Sơn còn thân hình vuông vức của nó thuộc về hành Thổ. Nếu xét trên bát quái đồ thì cung Sơn-Thổ là cung Cấn, ứng với thời vận 8 trong hiện tại. Do vậy, nuôi cá La Hán vào lúc này là hợp thời vận, nhưng nếu vậy thì nhất thiết phải nuôi con La Hán có đầu thật to mới được! Còn nếu muốn đơn giản và tiết kiệm thì chúng ta cũng có thể mua và trưng tượng cá La Hán như hình dưới.


Theo chúng tôi, cách lý luận như vậy là khiên cưỡng vì tượng hình chỉ áp dụng cho các hành chớ không áp dụng cho các cung, vì nếu vậy thì cung Tốn, tức tượng Phong (gió) sẽ có hình gì? Vì vậy, đặc điểm thuận với thời vận, nếu chúng thực sự có ý nghĩa, chính là ở thân hình vuông vức và màu vàng-cam thuộc về hành Thổ mà thôi; và như vậy thì rất nhiều loài cichlid Trung Mỹ kích thước lớn khác cũng có thể được coi là cá “phong thuỷ”.

Việc gán một con cá cảnh với thời vận như trên có lẽ khởi đầu từ con cá rồng. Người ta lý luận như sau: thân hình con cá rồng trông giống như con dao, dao được làm bằng kim loại, như vậy cá rồng thuộc hành Kim! Với những con có màu trắng như Thanh Long hay Ngân Long thì hành Kim lại càng mạnh. Vận 7 (1984-2003) đóng ở cung Đoài thuộc hành Kim cho nên giai đoạn đó mọi người đổ xô đi nuôi cá rồng vì cá rồng “hợp thời”. Nhưng mà cách gán như vậy cũng nảy sinh vấn đề bởi vì đã nói về thời vận thì phải có lên có xuống. Bây giờ bước sang vận 8 (2004-2023), con cá La Hán lên ngôi, những gì ứng với vận 7 đều rơi vào thoái cung, không xấu cũng không tốt. Nhưng bước sang đến vận 9 (2024-2043) thì những gì lên quan đến vận 7 sẽ rơi vào sát cung, rất không tốt. Vậy khi đó hỏi còn ai muốn nuôi cá rồng nữa hoặc là nếu đang nuôi thì có đem vứt đi hay không?

Thời vận thường được gán cho công trình xây dựng, cụ thể là ngôi nhà dựa trên năm mà nó được xây dựng bởi khí trường thịnh suy của nó sẽ tác động lên những người sống bên trong. Loài cá rồng đã xuất hiện trên trái đất cả trăm triệu năm nay rồi và vẫn tiếp tục tồn tại; vận mệnh thịnh suy của chúng trong lịch sử tiến hoá, nếu có, chắc phải tính bằng đơn vị triệu năm. Do vậy việc gắn cá rồng, cá La Hán hay bất kỳ loài nào khác với một thời vận cụ thể phải chăng là hành động quá khiên cưỡng? Cá nào cũng vậy mà thôi bởi vì con cá tự bản thân nó đã có những ý nghĩa tốt đẹp trong phong thuỷ.

Vì sao cá La Hán lại bị phản đối?

Cách đặt tiêu đề như trên có thể làm một số người yêu thích cá La Hán bị sốc (nhưng có lẽ cần thiết vì bài này nhiều chữ, ít hình, đọc rất... mệt!). Làm sao mà người ta có thể phản đối một con cá có rất nhiều ưu điểm như vậy được? Việc con cá La Hán tràn ngập thị trường khiến nó trở thành trọng tâm chú ý của toàn bộ thế giới cá cảnh. Có rất nhiều tài liệu đề cập về "loài cá" có nguồn gốc "bí ẩn" này rồi nên ở đây chúng ta thử tìm hiểu xem quan điểm của giới nuôi cichlid truyền thống về chúng như thế nào; hy vọng là điều đó có thể soi sáng thêm cho những hiểu biết của chúng ta về con cá này.

Cá La Hán rất được ưa chuộng ở Việt Nam và các quốc gia Đông Nam Á nhưng chúng lại bị phản đối quyết liệt trong giới nuôi cichlid truyền thống ở các quốc gia Âu-Mỹ. Nếu chỉ giới hạn ở sự yêu thích thì không có gì đáng bàn vì nó tùy thuộc vào cảm quan của mỗi người nhưng vấn đề hoàn toàn không phải như vậy!

Bối cảnh khi cá La Hán xuất hiện

Như đề cập ở phần trước, cá La Hán không hề tồn tại ngoài tự nhiên vì nó là cá lai tạp giữa các loài cichlid Trung Mỹ kích thước lớn với nhau. Họ Cichlidae bao gồm trên 2000 loài phân bố tự nhiên ở châu Phi, đảo Madagascar, Trung và Nam Mỹ, Tây Á và cực nam Ấn Độ; hầu hết trong số chúng đều có thể được nuôi làm cảnh. Phong trào nuôi cichlid bắt đầu phát triển mạnh ở Âu-Mỹ vào giữa thế kỷ 20 tuy nhiên, những loài đặc biệt phổ biến như cá đĩa hay cá ông tiên đã gia nhập thị trường cá cảnh từ trước đó rất lâu rồi. Phong trào này kéo theo sự hình thành của rất nhiều hiệp hội cichlid với vô số thành viên trên toàn thế giới. Hầu hết mỗi quốc gia và thành phố lớn ở Âu-Mỹ đều có hiệp hội cichlid riêng mà tiêu biểu là Hiệp hội cichlid Mỹ (ACA) với rất nhiều hiệp hội thành viên. Hiệp hội quy tụ nhiều thành phần từ những người nuôi cá thông thường đến những nhà kinh doanh cá và thiết bị hồ cảnh, và cả những nhà khoa học chuyên nghiên cứu về cichlid nữa. Họ thường tổ chức các cuộc hội thảo, triển lãm, phát hành bản tin định kỳ để phổ biến mọi thông tin, diễn biến liên quan đến những hoạt động nghiên cứu, sưu tầm, nuôi dưỡng và lai tạo cichlid.

Tiêu chí chung của các hiệp hội cá cảnh đó là việc nuôi dưỡng ngoài mục đích làm cảnh còn là để bảo tồn các loài cichlid vốn đang bị đe dọa một cách nghiêm trọng ngoài môi trường sinh sống tự nhiên của chúng. Xin nói thêm, đây là vấn đề chung của tất cả các loài động vật hoang dã chứ không phải riêng gì cá cichlid. Chẳng hạn, một số loài cichlid ở đảo Madagascar ngày nay đã hoàn toàn biến mất ngoài tự nhiên nhưng may mắn thay giới nuôi cichlid châu Âu vẫn đang sưu tầm và nuôi dưỡng chúng. Đấy là một trong những lợi ích mà phong trào nuôi cá cảnh cichlid đem lại. Tuy nhiên, nhiều loài cichlid có quan hệ gần gũi và trong môi trường nuôi dưỡng chúng có xu hướng lai tạp với nhau, điều này không những đi ngược lại mà còn đe dọa tiêu chí bảo tồn của giới nuôi cichlid truyền thống cho nên việc lai tạp giữa các loài cá thuần chủng với nhau là hoàn toàn không được khuyến khích và phản đối. Một số nguyên nhân chính được đưa ra như sau:

- Lai tạp không giúp duy trì loài thuần chủng và do đó cũng không giúp ích gì cho việc bảo tồn chúng. Theo quan điểm của các nhà khoa học thì một nhóm cá thể phải trải qua nhiều triệu năm tiến hóa mới hình thành một loài riêng biệt và do đó chúng rất có giá trị, không phải là giá trị kinh tế mà là giá trị sinh học. Vì vậy việc bảo tồn các giống loài đồng nghĩa với việc bảo tồn đa dạng sinh học luôn được đặt ra.

- Lai tạp có thể đe dọa đến sự tồn tại của các loài thuần chủng trong tự nhiên và cả thế giới cá cảnh. Những cá thể lai từ đời F2 trở đi có bề ngoài rất giống với các loài thuần chủng làm cho các nhà lai tạo nhầm lẫn khi lựa chọn cá giống bố mẹ. Mặt khác, chúng cũng có thể thoát ra ngoài môi trường tự nhiên và giao phối với các loài thuần chủng ở đó. Dù điều gì xảy ra thì bộ gen bị lai tạp sẽ được phát tán đi khắp nơi và kết quả là loài thuần chủng sẽ hoàn toàn biến mất.

Như vậy, việc phản đối hoạt động lai tạp có mục đích bảo tồn các loài cichlid và nó tồn tại từ trước khi cá La Hán xuất hiện. Sau này, cá La Hán được lai tạo ở Đông Nam Á vào giữa thập kỷ 90 của thế kỷ 20. Nó không phải là con cá lai đầu tiên, trước đó có những con cá lai khác như cá Hồng Két, nhưng là con cá gây ra cơn sốt trong giới nuôi cá cảnh vì vậy mà nó trở thành trọng tâm thu hút những chỉ trích từ phía những người nuôi cichlid truyền thống. Sau đây chúng ta sẽ tìm hiểu xem những chỉ trích đó là gì và chúng có xác đáng hay không?


Trong khi con Red Texas bên trái trông hoàn toàn khác với cichlid thuần chủng thì con Red Texas bên phải lại không khác biệt mấy so với Texas (Herichthys carpintis). Sự nhầm lẫn có thể xảy ra và đây là một trong những quan ngại của giới nuôi cichlid truyền thống (nguồn http://kntfarm.com).

Lai tạp có là hành động phi tự nhiên?

Nhiều loài cichlid tuy sống trên cùng một địa bàn chẳng hạn như các loài Amphilophus sagittae, Amphilophus amarillo và Amphilophus xiloaensis ở hồ Xilóa, Nicaragua nhưng lại có tập tính sinh sản và nguồn thức ăn khác biệt. Sự giao phối luôn diễn ra giữa các cá thể cùng loài với nhau nhưng khi đem chúng nuôi trong hồ cảnh thì sự lai tạp lại diễn ra (Heijns, 2002) cho nên một số người lên án hành động lai tạp là phi tự nhiên. Điều này có thực sự đúng hay không? Các nhà khoa học ghi nhận có sự lai tạp diễn ra ngoài môi trường tự nhiên tuy rằng rất hiếm. Người ta phát hiện thấy loài Herichthys carpintis thâm nhập vào hồ Media Luna, Mexico thông qua các kênh dẫn nước nhân tạo và lai tạp với loài Herichthys labridens làm loài này hầu như biến mất. Mặt khác các nhà khoa học cũng phát hiện thấy có sự lai tạp giữa các loài cichlid diễn ra trong các hồ rạn ở châu Phi. Điều đó dường như là sự phá hủy cấu trúc gen ổn định của loài nhưng cũng là động lực để hình thành và phát triển thành loài mới. Như vậy, lai tạp không phải là điều hoàn toàn phi tự nhiên như có người từng nghĩ dù rằng trong trường hợp đầu có sự can thiệp của con người; chính những kênh đào đã tạo đường thâm nhập cho loài Herichthys carpintis thâm nhập từ sông Verde vào hồ Media Luna mà ở đó sự lai tạp đã diễn ra.

Một khi môi trường sống bị thay đổi một cách triệt để chẳng hạn như trong hồ cảnh chật hẹp hay khi có biến cố địa lý xảy ra và cô lập một nhóm cá thể khác loài với nhau, các loài cichlid có khuynh hướng chấp nhận sự lai tạp để sinh tồn. Những ý kiến hiểu biết và ôn hòa hơn cho rằng dù điều này có xảy ra ngoài tự nhiên thì con người nên để cho "tự nhiên" quyết định chứ không nên dựa vào đó để thanh minh cho hành động lai tạp cichlid của mình, một hành động được cho là "cướp quyền tạo hóa" (play God). Dù gì đi nữa, quan điểm "lai tạp là hành động phi tự nhiên" cũng không hoàn toàn chính xác.


Loài Herichthys labridens ngày nay hầu như biến mất khỏi hồ Media Luna, Mexico bởi sự thâm nhập và lai tạp của loài Herichthys carpintis (nguồn www.cichlidae.com).

Cá La Hán gây ra những vấn đề gì?

Như đã nói ở phần đầu, trong giai đoạn thoái trào của cá La Hán vào năm 2003 các trang trại cá cảnh ở Malaysia đã phóng thích vô số cá La Hán vào hệ thống kinh rạch làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến môi trường sinh thái. Theo một giải thích khác, người ta tuyển lựa những con cá đạt chất lượng và phóng thích những con cá kém chất lượng vào tự nhiên do mê tín, không dám tiêu hủy chúng. Dù cho nguyên nhân là gì đi nữa thì sự kiện cá La Hán gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến môi trường cũng là một trong những bằng chứng để viện dẫn cho việc phản đối chúng. Vấn đề thực sự là như thế nào?

Khi một loài ngoại lai thâm nhập vào môi trường mới thì chúng sẽ ít nhiều tác động vào toàn bộ sự cân bằng sinh thái sẵn có ở đó. Loài mới có thể biến một số loài địa phương làm thức ăn hay cạnh tranh nguồn thức ăn với chúng từ đó các loài này có nguy cơ suy giảm số lượng, địa bàn phân bố hay thậm chí hoàn toàn tuyệt chủng. Với lập luận như vậy thì các loài cá rô phi và cá điêu hồng mới là loài tác động đến môi trường sinh thái nhiều nhất! Các loài cá rô phi có xuất xứ từ châu Phi, chúng không phải là loài cá bản địa ở Đông Nam Á nhưng chúng lại thích nghi một cách tuyệt vời khí hậu ở đây và cả nhiều vùng khác trên thế giới. Tiến sĩ Paul Loiselle đã nêu đích danh FAO (Tổ chức Nông Lương của Liên Hiệp Quốc) chịu trách nhiệm trong việc làm mất cân bằng sinh thái ở nhiều vùng khác nhau trên thế giới. Trong nỗ giải quyết vấn đề lương thực, tổ chức này đã khuyến khích và tài trợ cho việc nuôi cá rô phi ở nhiều nơi mà bỏ qua vấn đề sinh thái (Loiselle, 1994). Vì vậy, sự xuất hiện của cá La Hán trong các nguồn nước ở Malaysia và Singapore có lẽ cũng không tác động nhiều đến "cục diện" sẵn có vì chúng là cá cảnh, mức độ và quy mô không thể so sánh với nuôi công nghiệp, nuôi đại trà để lấy thịt. Ở Việt Nam, ngoài cá rô phi còn có nhiều loài cá ngoại lai được nuôi tràn lan như cá trê phi, cá chim trắng (pacu)... cá La Hán mà có thoát ra ngoài tự nhiên thì có lẽ phải cạnh tranh với mấy con này trước.

Một trong số những ý kiến phản bác cho rằng lai tạp (hybrid) khiến cho hệ thống gen mất tính ổn định và các cá thể lai sinh ra có nhiều khả năng bị khuyết tật hay dị dạng. Điều này có phần đúng nhưng lai tạp có bao nhiêu vấn đề thì các hình thức lai tạo khác như lai cận huyết (inbreed) và lai tuyển chọn (line breed) cũng có bấy nhiêu vấn đề, chúng cũng tạo ra rất nhiều khuyết tật và dị dạng. Chỉ cần nhìn vào vô số các chủng loại cá vàng trên thị trường cá cảnh mà chúng đều có nguồn gốc từ loài cá diếc Carassius auratus xem có dị dạng hay không? Con Ranchu thiếu mất phần vây lưng thì có phải là bị khuyết tật hay không? Trách nhiệm của nhà lai tạo nói chung và cá La Hán nói riêng là phải tuyển chọn và cung cấp cho thị trường những cá thể khỏe mạnh và đẹp đẽ. Khổ nỗi, những con cá khuyết tật và dị dạng không được tiêu hủy ngay mà lại được một số người yêu thích và sưu tầm; thậm chí người ta còn cố tình tạo ra chúng; cũng vì vậy mà không có gì ngạc nhiên khi cá La Hán được gộp chung và chỉ trích cùng với cá giải phẫu và cá xăm mình! Xét trên quan điểm phong thủy, chúng ta không nên nuôi những con cá bị khuyết tật và dị dạng như vậy nếu không phải là vì mục đích nhân đạo. Hy vọng là phần lớn những người nuôi cá La Hán đều có quan điểm tương tự.


Được lai tuyển chọn qua rất nhiều thế hệ, con cá vàng Ranchu (trái - nguồn www.koi-art.com) "biến dạng" rất nhiều so với giống loài tự nhiên của chúng: cá diếc Carassius auratus (phải - nguồn www.fishbase.org). Những con cá nhân tạo như thế này rất yếu đuối trước bệnh tật và không có khả năng tự sinh sản. Lai tuyển chọn và lai cận huyết cũng có rất nhiều vấn đề!


Hình minh họa cho việc phản đối cá La Hán (nguồn www.sydneycichlid.com). (Bên trái) Hình biếm họa về con La Hán có chấm đen hình chữ "Phúc". Ngày nay, không mấy người nuôi cá La Hán quan tâm đến vấn đề này nữa. Điều ngạc nhiên là một số người quan tâm đến "chữ" lại chẳng hề biết Hán tự, với họ miễn chấm đen "nhìn vào trông na ná như chữ Tàu" là được. (Bên phải) Cá La Hán thiếu đuôi. Nó bị gộp chung và phê phán cùng với các loại "Tâm hình Hồng Két" và cá xăm mình.


Cho cá soi kiếng để mau lên đầu cũng là điều bị phê phán vì làm cá luôn "căng thẳng". Nếu điều này đúng thì tất cả cá Betta cảnh hiện đại cũng phải bỏ hết!

Từ La Hán đến... cá đĩa!

Vì là cá lai nên La Hán không được phép tham gia vào các cuộc triển lãm thường niên của Hiệp hội Cichlid Mỹ, một hiệp hội rất lớn và nổi tiếng. Điều này khiến cho một số người ủng hộ việc nuôi cá La Hán phản bác rằng tại sao một con cá lai khác là cá đĩa vẫn được tham gia?

Vậy là cá đĩa bị lôi kéo vào vòng tranh cãi. Nên biết rằng cá đĩa là con cá cảnh truyền thống nổi tiếng và lâu đời, chúng góp mặt trong hầu hết các cuộc triển lãm cá cảnh nói chung chứ không chỉ riêng cichlid. Cá đĩa cũng chiếm một trong những thị phần lớn nhất trên thị trường cá cảnh. Việc phân loại chúng như thế nào còn có điểm chưa thống nhất giữa những nhà khoa học. Về mặt chính thức thì chỉ có hai loài cá đĩa là Symphysodon discus và Symphysodon aequifasciatus nhưng một số nhà khoa học lại chia chúng thành nhiều phân loài dựa trên các khác biệt bề ngoài ở mỗi địa phương. Loài Symphysodon discus gồm hai phân loài là Symphysodon discus discus và Symphysodon discus willischwartzi, loài Symphysodon aequifasciatus gồm ba phân loài là Symphysodon aequifasciatus aequifasciatus, Symphysodon aequifasciatus haraldi và Symphysodon aequifasciatus axelrodi.

Hầu hết các dòng cá đĩa thuần dưỡng trên thị trường cá cảnh ngày nay đều được cho là hậu duệ của loài Symphysodon aequifasciatus. Nhưng việc lai giữa các phân loài của loài này với nhau có được xem là lai tạp hay không? Tất nhiên là Hiệp hội Cichlid Mỹ ủng hộ quan điểm chính thức tức là không thừa nhận việc chia chúng thành các phân loài nên việc lai tạo giữa các dòng địa phương là chấp nhận được và cá đĩa thuần dưỡng là một giống cichlid thuần chủng.

Vấn đề này đã được nêu ra từ lâu nhưng đây là thời điểm thích hợp để lại nhắc đến nó. Theo kết quả nghiên cứu khoa học dựa trên việc phân tích gen được công bố cuối năm 2006, các loài Symphysodon discus và Symphysodon aequifasciatus ở về phía hạ lưu của sông Amazon, tức phía đông của eo Purus có khác biệt rất nhỏ về gen; chúng hoàn toàn có thể được xem như là những cá thể thuộc về cùng một loài duy nhất! Những cá thể ở về phía thượng lưu của sông Amazon vốn trước đây được xem là loài Symphysodon aequifasciatus lại thuộc về một loài riêng biệt mà nay được đặt tên là Symphysodon tarzoo.

Các nhà lai tạo cichlid nổi tiếng và nghiêm túc thường không cho cá lai cận huyết quá nhiều. Sau khoảng từ 3-4 thế hệ họ sẽ bổ sung thêm nguồn gen hoang dã để đảm bảo các thế hệ cá con được mạnh khỏe. Một trong những giống cá đĩa hoang dã lưu hành trên thị trường cá cảnh là cá đĩa xanh Tefé (mà nay là Symphysodon tarzoo) và không có gì đảm bảo rằng người ta không sử dụng chúng để củng cố gen cho dòng cá đĩa thuần dưỡng (tức Symphysodon aequifasciatus) của mình. Tóm lại nguồn gốc của cá đĩa thuần dưỡng là ngoài tầm kiểm soát và có lẽ chúng đều là cá lai tạp!

Những phát hiện và điều chỉnh như thế này là hoàn toàn bình thường trong giới khoa học đặc biệt là lãnh vực nghiên cứu về cichlid. Vấn đề là ở chỗ các hiệp hội cichlid sẽ phản ứng với điều này ra sao mà thôi. Tôi tin là cá đĩa thuần dưỡng vẫn sẽ được chấp nhận vì nó là con cá truyền thống và có vị trí vững chắc thị trường cá cảnh rồi, thay đổi rất khó. Một khi cá đĩa lai được chấp nhận thì cá La Hán có được chấp nhận hay không ở một trong những quốc gia mà cichlid rất thịnh hành?


Cá đĩa xanh Tefé với các đốm đỏ đặc trưng mà ngay nay được xác định là một loài hoàn toàn riêng biệt Symphysodon tarzoo (nguồn www.amazon-exotic-import.de).

Tại sao lại là cá La Hán?

Ngoài cá La Hán và cá đĩa, chúng ta hãy thử tìm hiểu xem có cá lai nào khác trên thị trường cá cảnh hay không. Trước tiên phải kể đến những con cá vô cùng phổ biến và thân thuộc nhưng mọi người có thể không biết rằng chúng là cá lai tạp: đó là các giống cá bảy màu và cá kiếm. Họ cá bảy màu Poeciliidae có rất nhiều chi; hai chi nổi tiếng nhất là chi cá bảy màu (Poecilia) và chi cá kiếm (Xiphophorus). Hầu hết cá bảy màu, cá kiếm, hoàng kim, hắc kim lưu hành trên thị trường cá cảnh đều là cá lai tạp. Từ rất lâu, người ta lai giữa các loài trong cùng chi với nhau để tạo ra những dòng cá có màu sắc đặc biệt như đen, đỏ và cam. Sự lai tạp cũng diễn ra giữa những loài cá sặc gấm và sặc mật thuộc chi Colisa. Tất cả đều được thị trường dang rộng vòng tay đón nhận.

Bây giờ nói về cichlid. Thị trường tràn ngập các loại cichlid cỡ nhỏ thuộc các chi Labeotropheus và Pseudotropheus. Chúng hầu như là cá lai tạp nhưng cũng chẳng mấy ai quan tâm. Cá Hồng Két xuất phát từ Đài Loan và tìm đường đến với các bể cá ở Âu-Mỹ. Có một số phản đối nhưng không nhiều vì người ta coi chúng như là "cá nhân tạo" tương tự như cá vàng nên không làm ảnh hưởng đến thế giới tự nhiên cũng như cá cảnh. Một trường hợp điển hình nữa là Red Devil. Hầu hết Red Devil lưu hành trên thị trường cá cảnh thế giới là cá lai tạp giữa Amphilophus labiatus và Amphilophus citrinellus. Người ta lai tạp chúng từ những năm 70 của thế kỷ trước trong các trang trại ở Florida, Mỹ. Ngoài ra, một số loài từng được bán trên thị trường cá cảnh dưới tên Midas (Amphilophus citrinellus) thì nay được xác định là các loài mới, đó là các loài Amphilophus xiloaensis, Amphilophus sagittae và Amphilophus amarillo ở hồ Xilóa, Nicaragua. Không gì có thể đảm bảo rằng chúng không bị lai tạp với nhau và cá con được đem bán dưới tên Midas. Tuy vậy, người ta không hề đưa ra lời phản đối hay cảnh báo nào cả.

Nguyên nhân mà người ta phản đối cá La Hán đã quá rõ; có điều rất nhiều con cá lai tạp xuất hiện từ trước khi có cá La Hán, vậy tại sao nó phải hứng chịu mọi lời chỉ trích? Theo tôi thì có một tập hợp các lý do cho vấn đề này:

- Cá La Hán là con cá tạo ra cả một phong trào. Hình ảnh của nó được tiếp thị rất tốt chẳng hạn như tên gắn liền với các vị hộ pháp chùa Thiếu Lâm, màu sắc và đầu được gán cho các ý nghĩa phong thủy, chấm đen hay "chữ" mang ý nghĩa tốt đẹp. Sự nổi tiếng, một khi đạt được, sẽ kéo theo nhiều để ý và kế tiếp là những chỉ trích.

- Cá La Hán tấn công và lấn chiếm thị trường cichlid truyền thống. Phong trào và sự nổi tiếng kéo theo rất nhiều người tham gia. Một số người vốn từng nuôi cichlid thì nay chuyển sang nuôi La Hán.

- Cá La Hán được lai tạp một cách cố ý trong khi Red Devil, Midas và cá đĩa thì không. Làm cách nào mà người ta có thể lên án hoạt động lai tạp cá đĩa một khi các loài cá đĩa mới được xác định cách đây vài tháng so với việc chúng đã được thuần dưỡng cả thế kỷ nay?

Mặc dù bị phản đối dưới một số hình thức nhưng phải khẳng định rằng cá La Hán không hề bị cấm đoán về mặt pháp lý như một số loài cá khác, chẳng hạn như cá lóc và cá rồng ở các bang của nước Mỹ (ngoại trừ những quốc gia như Úc và Nam Phi vốn đã cấm nhập khẩu các loài cichlid để bảo vệ quần thể cá nội địa, đương nhiên cấm luôn cả La Hán!). Hiểu theo nghĩa "lai tạp" thì kể cả Red Devil lai cũng có thể được xem như là một dạng cá La Hán. Cá La Hán đã xuất hiện và dù muốn hay không người ta cũng phải quen với việc nghe nói hoặc chứng kiến về chúng cùng với những loài cá lai khác.


Cá kiếm lai tạp. (nguồn http://www.xiphophorus.org)


Red Devil lai xuất hiện dưới vô số hình dạng khác nhau trong hồ cá của VNRD.

Từ phía những người nuôi và lai tạo cá La Hán

Thực tế, hầu hết những người nuôi cá cảnh thông thường không đặt nặng vấn đề cá thuần chủng hay bảo tồn cichlid. Với họ, nuôi cá thuần túy chỉ là để giải trí mà thôi cho nên con cá La Hán với những đặc điểm khác lạ về màu sắc và hình dáng rất được ưa chuộng và nhờ đó thị trường cá La Hán vẫn tồn tại và phát triển ở nhiều nơi trên thế giới.

Gần đây, có một số ý kiến về việc nới lỏng điều luật cho phép cá La Hán được trưng bày trong các cuộc triển lãm của ACA với mục đích lôi kéo những người trẻ tuổi đến với thế giới của cichlid. Tuy rằng điều này rất khó được thông qua trên thực tế nhưng cũng thể hiện một điều rằng sự phát triển của cộng đồng nuôi cá La Hán đã gây được nhiều chú ý. Những nhà lai tạo cichlid truyền thống vốn ít quan tâm đến đặc điểm đầu to ở cichlid nhưng thực tế nhiều người lại rất thích cá có đầu to. Người ta ưu tiên chọn đặc điểm này trước, còn về màu sắc, họ tin là có thể cải thiện được sau đó thông qua chế độ dinh dưỡng và chăm sóc hợp lý. Nếu những nhà lai tạo cichlid đáp ứng sở thích này và lai tạo ra những loài cichlid thuần chủng có đầu thật to thì sẽ lôi kéo được rất nhiều người nuôi cá La Hán. Thậm chí có thể nhiều người sẽ chuyển sang nuôi các dòng "La Hán thuần chủng" tương tự như trong thế giới thú cảnh (chó, mèo và cả ngựa). Sự so sánh này có thể hơi khập khiễng vì tất cả các dòng chó thuần dưỡng đều được xem như cùng một loài nhưng thậm chí khi lai giữa hai dòng chó khác nhau như berger với boxer thì những con lai bị coi là kém giá trị.

Ở Việt Nam, người nuôi cá ngày càng hiểu biết nhiều hơn về cá La Hán. Đã có thời tất cả những con cá gọi là La Hán đều được nâng niu, nhưng rồi người ta cũng nhận ra rằng không phải con cá La Hán nào cũng đẹp. Chỉ có một phần trăm cá nhất định nào đó lên đầu mà thôi và nếu xét đến cả yếu tố màu sắc và hình dáng thì số lượng cá đẹp là rất ít. Dù cá ngoại nhập thường có chất lượng tốt hơn cá lai trong nước nhưng tôi tin là cũng có dăm ba loại các nhà lai tạo nước ngoài khác nhau và không phải ai cũng lai được cá đẹp. Thật thiệt thòi cho người nuôi khi họ bị hấp dẫn bởi những con cá "mẫu" rất đẹp và quyết định mua những con cá bột với "giá phải chăng" rồi hy vọng mình sẽ gặp may!

Ở một khía cạnh khác, nhiều người đi xa hơn, tìm hiểu về nguồn gốc của cá La Hán và ý nghĩa đàng sau những cái tên như Cichlasoma, Trimaculatus, Amphilophus, Midas... và ở đó, họ phát hiện ra một thế giới cichlid rộng lớn với rất nhiều loài cichlid ở Trung Mỹ, những loài vốn được dùng làm "chất liệu" cho việc lai tạo nên các dòng cá La Hán. Họ còn phát hiện ra rằng những con cá hết sức quen thuộc như cá đĩa, cá ông tiên, tai tượng Phi Châu, Phượng Hoàng, Hồng Két và cả La Hán... có họ hàng với nhau và đều là cichlid! Với một số người, cá La Hán là cánh cửa để bước vào thế giới cichlid.

Về thị trường cá La Hán, cạnh tranh ở thị trường nội địa và khu vực trước mắt sẽ rất khó khăn đối với các nhà lai tạo trong nước vì mức độ kinh nghiệm và đầu tư còn hạn chế; còn nếu muốn chinh phục thị trường Âu-Mỹ, tôi tin là chúng ta phải lai tạo ra những con cichlid thuần chủng có đầu to và màu sắc đẹp.


Cặp cá Khỉ Đỏ trong bể cá của VNRD. Được biết đây là dòng cá được lai tạo qua nhiều đời của các nhà lai tạo Thái Lan: từ Red Shock/Super Red/SRS đến Khỉ Đỏ và sau đó là Supreme. Việc lai tạo những con cá như thế này rất khó và người ta cho rằng chúng bị triệt sản. Theo tôi thì có khả năng chúng cần môi trường rộng rãi hơn hồ kiếng như ao tự nhiên chẳng hạn hay vì người ta đã lai nhân tạo qua nhiều đời nên con cá hầu như mất khả năng sinh sản tự nhiên. Dù gì việc làm chủ kỹ thuật sinh sản ở cá La Hán cũng là một trong những trở ngại đầu tiên mà các nhà lai tạo nội địa phải vượt qua trước khi chinh phục thị trường trong nước và thế giới.


Con cá Texas (Herichthys carpintis) trong bể cá của Morrel Devlin (nguồn www.aquamojo.com). Nếu Mo tập trung lai tạo dòng Texas có đầu thật to (thay vì mất thời gian lai tạo những con golden jaguar ) thì chắc chắn giống “King Kamfa thuần chủng” này sẽ nhanh chóng chiếm lĩnh được thị trường cá La Hán.

Tham khảo

Hybrid origin of a cichlid population in Lake Malawi: implications for genetic variation and species diversity (Peter F. Smith, Ad Konings and Irv Kornfield)

hybrids (Ron Coleman)

Why they are bad for the cichlid hobby! (Andy Miller &l David Midgley)

Who Needs Another Hybrid?

Hybrids (Kevin Thurston)

http://en.wikipedia.org/wiki/Flowerhorn