Kiểm soát nitrate Sara Jackson - http://www.tfhmagazine.com Dẫu không màu và không mùi, nitrate có thể gây ra hậu quả nghiêm trọng cho các cư dân trong hồ cá, nhưng có những phương pháp đơn giản và hiệu quả để khống chế nó ở mức độ an toàn. Dẫu bạn là tay chơi cá lâu năm hay chỉ là một tân binh, bạn phải biết vấn đề của nitrate là gì – không chỉ để loại bỏ, mà còn là tác hại mà nó có thể gây cho cá của bạn. Nitrate là gì? Ammonia là chất thải hòa tan quan trọng trong một hồ cá. Nó được tạo ra từ phân cá, thức ăn thừa thối rữa, và thực vật phân hủy. Vi khuẩn trong bộ lọc vi sinh của bạn chuyển đổi ammonia trước hết sang nitrite và rồi sang nitrate. Trong khi ammonia và nitrite cực độc đối với cá, nitrate đỡ hơn nhiều. Tuy nhiên, một khi nitrate tích tụ nhiều, thì cá sẽ nhanh chóng bị ảnh hưởng. Nồng độ nitrate không thể được phát hiện một cách trực tiếp, bởi nó không màu và không mùi. Tảo bùng phát thường là dấu hiệu nồng độ nitrate cao, dẫu tảo vẫn có khả năng phát triển trong hồ mới thiết-lập với nồng độ nitrate thấp đến 10 ppm. Đo nitrate Trước tiên bạn cần xác định nồng độ nitrate trong hồ cá của mình bằng cách dùng một bộ đo thử (test kit) kiểm tra nước hồ. Làm theo chỉ dẫn trên bộ đo, và bằng cách so sánh màu bộ đo với biểu đồ màu kèm theo, bạn sẽ biết được nồng độ nitrate trong nước. Mặc dù nhiều tay chơi cá vận hành hồ với nồng độ nitrate cực cao, mức độ lý tưởng là từ 5 đến 10 ppm. Nồng độ từ 20 đến 50 ppm là quá cao. Hồ nước ngọt có thể ở mức cao, với cá biển – chỉ có thể bố trí ở mức thấp và hồ rạn (reef tank) [nuôi cả san hô, hải quỳ] càng gần với zero càng tốt. Nhiều con không thể hiện bất kỳ dấu hiệu ngộ độc nitrate nào cho đến khi nồng độ đạt 100 ppm hay thậm chí cao hơn, nhưng các nghiên cứu chỉ ra rằng việc tiếp xúc lâu dài với nồng độ nitrate cao làm cá bị căng thẳng, khiến chúng dễ đổ bệnh, ảnh hưởng đến sự tăng trưởng của cá non, và làm giảm khả năng sinh sản. Khi nồng độ nitrate đạt đến mức không thể chịu đựng được, cá sẽ trở nên đờ đẫn và da chúng có thể bị mẩn đỏ hoặc lở loét. Cá nuôi với nồng độ nitrate cao thường bị đột tử, và thông thường, khi cá mới được đưa vào một hồ mà các cư dân đã quen dần với nồng độ nitrate cao, thì nó sẽ chết rất nhanh vì sốc. Các yếu tố tác động Một hồ cá với nồng độ nitrate cao thường phải chịu đựng một hay nhiều trong bốn yếu tố chính sau đây. Cho ăn quá nhiều Cho ăn quá nhiều (overfeeding) là nguyên nhân hàng đầu gây ra nồng độ nitrate cao trong hồ cảnh. Cá cho ăn quá nhiều thải nhiều phân hơn bình thường, và khi lượng thức ăn được cho nhiều hơn khả năng tiêu thụ, thức ăn thừa sẽ thối rữa và tạo ra nhiều chất thải hơn nữa. Nuôi quá nhiều Nuôi quá nhiều cá trong một hồ cũng gây ra vấn đề với lượng chất thải tích tụ. Nhiều cá tức là nhiều chất thải. Hầu hết hồ nuôi đều thả quá nhiều cá, và nồng độ nitrate cao là vấn đề rất phổ biến ở chúng. Bạn có biết? Một nguyên tắc hữu dụng được nhiều tay chơi cá đề ra là xác định xem bạn có thể thả bao nhiêu cá vào hồ của mình, và rồi chỉ thả một nửa số đó. Luôn tốt hơn khi thả ít cá vào hồ của bạn, nhưng nếu bạn rơi vào trường hợp có quá nhiều cá, bạn phải loại bỏ một số hay mua hồ lớn hơn. Bộ lọc dơ Lơ là vệ sinh bộ lọc thường dẫn đến nồng độ nitrate cao. Nên nhớ rằng, môi trường (media) trong bộ lọc hầu như bẫy chất thải, thức ăn và mùn bã. Chừng nào mà bạn chưa vệ sinh và thay thế môi trường lọc, thì chất thải chẳng qua là khuất mắt, nhưng nó vẫn xả nitrate vào nước. Thực vật phân hủy Dẫu thực vật là bộ lọc tự nhiên và có thể giúp khống chế nitrate ở mức thấp, lá chết của nó, nếu không lấy ra, sẽ phân hủy và tạo ra chất thải. Cây đang phát triển mạnh khỏe vẫn rụng cành hay lá, và những phần đã chết này có thể tích tụ dưới đáy hồ. Giải pháp Có một loạt dụng cụ và quy trình vốn có thể làm giảm nồng độ nitrate. Môi trường lọc hấp thu-nitrate (nitrate-adsorbing) và bộ lọc yếm khí phân hủy nitrate (anaerobic denitrifying biofilter) sẽ loại bỏ nitrate hòa tan, nhưng chúng sẽ chẳng làm gì để giải quyết nguyên nhân vấn đề. Giải pháp đơn giản là thay nước. Khi bạn lấy một lượng nước ra khỏi hồ, bạn loại bỏ toàn bộ nitrate trong lượng nước đó. Vì vậy, thay một nửa lượng nước và bạn đã loại bỏ 50% nitrate. Bây giờ, bạn xắn tay áo lên và lao vào vệ sinh hồ, nên nhớ khi chuyển từ nước dơ sang nước sạch, thì nước sạch cũng có thể độc hại với cá như chính nitrate. Việc thay đổi thành phần hóa học nước có thể khiến cá của bạn bị sốc. Vì vậy, nếu hồ bạn có nồng độ nitrate thật cao, thì hãy làm từ từ. Hút sạch đáy nền cho đến khi không quá 15% lượng nước được lấy ra. Tiếp tục làm sạch đáy nền một lần mỗi ngày, mỗi lần đều sục sâu hơn vào lớp sỏi và hút ra khoảng từ 10% đến 20% lượng nước. Tiếp tục đo, và một khi nồng độ nitrate đạt từ 5 đến 10 ppm, thì thiết lập một quy trình bảo trì để giữ nó ở mức đó. Phòng ngừa Để phòng ngừa nồng độ nitrate cao, nguyên nhân chính của “Hội Chứng Hồ Cũ” (Old Tank Syndrome), bạn cần thực hiện bảo trì và thay nước thường xuyên. Nếu bạn lơ là việc này, nồng độ nitrate sẽ tăng và cá của bạn sẽ lãnh nhận hậu quả. Bảo trì hàng ngày Cho cá ăn một cách dè xẻn. Đảm bảo chúng ăn hết trong vòng hai phút hay sớm hơn. Thay vì cho cá của bạn ăn một lượng lớn mỗi ngày, thì gắng cho ăn một lượng nhỏ trong hai hay ba lần mỗi ngày. Đừng thả quá nhiều cá. Nếu việc cho ăn cẩn thận vẫn làm nồng độ nitrate tăng cao, bạn có lẽ đã thả quá nhiều cá. Kiểm tra sơ mỗi ngày. Loại bỏ những nguồn phân hủy: thức ăn thừa, cá hay động vật thân mềm chết, và cành lá vàng hay rụng. Bảo trì hàng tuần Bạn cần phải thay nước thường xuyên. Lịch trình tối thiểu là hàng tuần, nhưng càng nhiều càng tốt! Thay nhiều nước với 50% hay hơn thì hiệu quả hơn trong việc loại bỏ chất thải. Đôi khi nước máy chứa nồng độ nitrate quá cao với hồ cảnh. Trong trường hợp đó, bạn cần sử dụng một bộ lọc nước chẳng hạn bộ lọc thẩm thấu ngược (reverse-osmosis), hay bạn phải mua nguồn nước phù hợp cho hồ cá của mình. Dĩ nhiên, việc thay nhiều nước như vậy nói chung là không thể được với hồ nước mặn, dẫu chúng rất hiệu quả. Đây là lý do tại sao các tay chơi nước mặn thường dựa vào hệ thống giảm-nitrate chẳng hạn như đá tươi (live rock) và nền cát sâu, và đó là lý do tại sao các tay chơi hồ rạn thường chỉ nuôi vài con cá nhỏ vốn ăn ít và thải ra tối thiểu. Kiểm tra bộ lọc của bạn một cách thường xuyên. Nếu bạn không có một bộ lọc vi sinh chuyên biệt và dựa vào quần thể vi khuẩn trong môi trường lọc cơ học của bạn, chỉ thay thế một phần của môi trường mỗi lần vệ sinh. Tuy nhiên, nếu môi trường dày và chặt, thì việc vệ sinh nhẹ nhàng trong hồ sẽ loại bỏ hầu hết tác nhân phân hủy mà không làm ảnh hưởng đến bộ lọc vi sinh. Trên thực tế, nó sẽ làm tăng dung lượng lọc vi sinh bởi dòng nước giàu ô-xy chảy qua môi trường lọc gia tăng. Lọc thực vật Một hồ thủy sinh rậm rạp là cách thức tự nhiên nhất để có nồng độ nitrate thấp, bởi thực vật sử dụng hầu hết ammonia, nitrite và nitrate phát sinh trong hồ. Đây là nguyên tắc đằng sau việc trồng và thu hoạch đại tảo (macroalgae) trong một hệ thống nước mặn. Việc tảo tăng trưởng nhanh chóng loại bỏ chất thải trong nước, và việc loại bỏ thường xuyên một số tảo sẽ lấy những chất đó ra khỏi hệ thống. Cây ngập mặn (mangrove) đặc biệt phổ biến với các tay chơi nước mặn, nhưng chúng cũng hiệu quả tương đương trong việc loại bỏ chất thải khỏi nước ngọt [ám chỉ cây bán thủy chớ cây ngập mặn như bần, đước đâu sống được trong nước ngọt?]. Những cây này có rễ mọc dưới nước, nhưng chúng phải mọc quá mặt nước. Dẫu vậy, nên nhớ thực vật chỉ tiêu thụ một lượng chất thải nhất định, mà đó là lý do tại sao hồ thực vật thủy sinh (planted), cũng như hồ rạn (reef) được thả ít cá. Dẫu cần nỗ lực để duy trì nồng độ nitrate thấp trong hồ cá của bạn, phần thưởng được nhìn ngắm đàn cá xinh đẹp, mạnh khỏe, bơi lội tung tăng trong hồ ở phòng khách của bạn vượt xa công sức mà bạn bỏ ra nhằm duy trì sức khỏe và tuổi thọ của chúng.
