Răng, toàn bộ răng và không gì ngoài răng

Răng, toàn bộ răng và không gì ngoài răng
Nathan Hill – http://www.practicalfishkeeping.co....h, the whole tooth and nothing but the tooth?

Cá Neon tetras có răng không? Có lẽ không đến mức như loài Hydrolycus dưới đây, nhưng hãy lấy một chiếc kính lúp và bạn sẽ ngạc nhiên với những gì mà bạn phát hiện ở miệng cá của mình! Nathan Hill giải thích thêm…



Khi chúng ta liên tưởng đến cá và răng, nhìn chung có hai hình ảnh hiện lên trong đầu. Hình đầu là một cá mập mẫu (model shark) quá khổ đang ăn thịt những thanh niên vui chơi ở các bờ biển Mỹ, trên nền nhạc rùng rợn. Hình kia là một con piranha phô bày những cái nanh lởm chởm gần giống nón tam giác.

Tuy nhiên, có nhiều thứ trong thế giới răng cỏ của cá hơn là những ví dụ riêng biệt và rõ ràng này.

Thế còn Quái Vật (Alienesque) giống như chình Moray? Không chỉ cắn con mồi bằng cái miệng ngoác rộng của mình, chúng còn dùng bộ hàm thứ hai từ sâu trong cổ họng, kéo nạn nhân đáng thương vào bụng.

Thậm chí cái đồ ngây thơ bé tẹo như Neon tetra – so về kích thước – còn được trang bị tốt hơn một con chó sục (bull terrier) trong việc xé xác con mồi. Việc khảo sát miệng một con Neon bằng kính lúp là một trải nghiệm nghiêm túc và không thể coi thường.



Cấu trúc răng
Những loài hữu nhũ (mamals) như chúng ta có sẵn một hàm răng đầy đủ. Từ răng cửa (incisors), qua răng nanh (canines) và đến răng hàm (molars), chúng ta có các răng khác nhau cho những nhiệm vụ khác nhau. Những sinh vật như vậy, với đa loại hình thái răng (multiple teeth morphology) của chúng, được xếp vào nhóm răng khác (heterodont).

Tuy nhiên, cá nhìn chung không có nhiều loại răng, thay vào đó phụ thuộc vào một dãy cấu trúc đồng dạng – mặc dù cũng có vài ngoại lệ.

Cá mập mũi tù sáu khe mang (Bluntnose sixgill shark) là một trong số đó, có đủ loại răng cá mập khác nhau và răng tròn (circular teeth). Đơn loại hình thái răng (single type morphology) thuộc về nhóm răng giống (homodont).

Khác với chúng ta, cá không luôn có răng mọc ở hàm trên và hàm dưới. Trong nhiều trường hợp, các hàm hoàn toàn vắng bóng bất kỳ thứ gì gọi là răng. Thay vào đó, có lẽ răng mọc ở trên lưỡi, vòm họng, hay thông thường, trong trường hợp của toàn bộ một họ – cá chép (cyprinids) – chúng được phát hiện ở bên trong cổ họng.

Hình dạng miệng ở cá quá phân hóa nên thật khó để biết cá nào có răng gì và biến đổi đều xoay quanh khẩu phần mà loài đã tiến hóa để ăn.

Sự thay thế
Thậm chí ở cá mập cũng có nhiều loại răng khác nhau, từ cạnh sắc và thường có gai của loài ăn cá cho đến móc cong về sau của loài chuyên ăn ba ba.

Như một quy luật chung, miệng lớn với răng sắc sẽ là loài ăn thịt (carnivore) hay ăn cá (piscivore), miệng nhỏ thường là loài ăn phiêu sinh (planktonivore) – và loài ăn thực vật (herbivore) sẽ có một gờ dẹp (flattened ridge) để cạo tảo hay thực vật.

Răng cá tự thay nhiều lần trong toàn bộ cuộc đời nó. Trong trường hợp của cá mập - ở đó từng cái răng thực sự là một cấp độ tiến hóa – thường sẽ có nhiều hàng răng dàn sẵn để thay thế trong trường hợp bị mất.

Răng cá được làm từ chất xương, ngà (dentine) và như chúng ta, chúng thường được phủ một lớp men (enamel), cũng như những dây thần kinh và mạch máu.



Có một ngoại lệ đáng chú ý ở Danionella dracula — một loài cá được đặt tên phù hợp có hai răng nanh kiểu-ma cà rồng ở đằng trước miệng nó, được nặn trực tiếp từ xương, cũng như nhiều răng xương nhỏ hơn trên toàn bộ hàm. Hình ở trên thể hiện một con D. dracula dưới kính hiển vi bởi Ralf Britz.

Mọi hình dạng và kích thước
Cá vàng có răng không? Chúng có, nhưng không phải ở hàm. Là cyprinid [họ cá chép], chúng có răng họng (pharyngeal teeth) nằm ở sâu trong họng và nối với xương mang. Qua hình dạng của những răng này mà nhiều loài được định danh.

Đấy là lý do tại sao cá vàng dường như đớp thức ăn vào miệng và “nhai” nó trong họng trước khi phun ra một chút vụn. Một khi thức ăn đi vào, răng họng nghiền nó ra. Rồi cá có thể tiêu hóa những vụn mà chúng thích.

Những loại răng như thế này rất tốt đối với các loài ăn tạp (omnivore) vốn cố gắng bẻ nhỏ thức ăn thành diện tích lớn nhất có thể nếu ruột chúng định rút tỉa những dưỡng chất khó-nhằn từ thực vật.

Răng họng cũng được phát hiện ở cá cichlid, điều mang lại cho chúng rất nhiều thuận lợi trong việc ăn tạp. Một số cá minnow [chép nhỏ, lòng tong] thậm chí còn mài sắc “răng họng” để xé thức ăn trên đường đi xuống.

Cá rồng có răng gai trên lưỡi của chúng, ở xương móng lưỡi (glossohyal) trong miệng. Đấy là bộ phận mà tên khoa học của chúng, Osteoglossidae hay lưỡi xương (bony tongues), bắt nguồn.

Cá nheo săn mồi (predatory catfish) thường có răng mịn (cardiform) ở một vài vị trí trong miệng, thường trên vòm họng. Đây là những răng rất nhỏ, mọc dày đặc và với tay người, chúng thô nháp như giấy nhám. Kết hợp với bộ hàm khỏe, những răng này cho phép cá giữ chặt con mồi đang giãy giụa cho đến khi chúng có thể nuốt vào họng.



Cá characin dường như có răng ở cả hàm trên (maxillary) và trước hàm trên (premaxillary) lẫn hàm dưới (dentary hay mandible). Hầu hết characin có răng trong miệng và một số tetra, như Emperor tetra, (hình trên bởi Hristo Hristov) khi được quan sát kỹ, dễ dàng so sánh với cá piranha ở cùng họ này.

Trong một số trường hợp, răng của cá Pacu từng được phát hiện dày đặc và phát triển đến mức chúng được so sánh với con người, ít nhất ở bề ngoài.

Cá characin thường có răng sói (canine teeth), được gọi là nanh (fang) sắc. Chúng thuận tiện trong việc săn bắt những con cá sống khác và cả nắm giữ lẫn cắn đứt khi cần thiết. Chúng có thể thẳng hay cong, nhưng luôn dài và nhọn. Chúng thường được công nhận là loại răng như-nanh (tusk-like) ở những loài cá như cá Hổ (Tiger fish, Hydrocynus).



Những loài cá như cá nóc (puffer) và cá vẹt (parrot) được biết đều có một cái “mỏ”, nhưng điều này không đúng. Chúng thực sự có răng cửa phát triển để nối liền với nhau, làm thành một tấm cắt, đơn lẻ. Kết hợp với cái hàm lực lưỡng và cơ động, chúng có thể xử lý nhanh động vật giáp xác (crustacean) và thậm chí cả đá san hô cứng.

Hầu hết cát được thấy ở bờ biển nhiệt đới là kết quả việc ăn uống của cá két vốn dùng mỏ của chúng để nghiền nát đá san hô, rồi sau đó thải ra những hạt nhỏ mà chúng ta thấy ở biển.

Mỏ không phải là cách duy nhất để xơi món giáp xác và cá khác đã tiến hóa loại răng hàm, như tên gọi, vốn giống như răng hàm ở người. Những cái răng to, phẳng và cứng này có khả năng nghiền nát vỏ và ăn thịt bên trong, mặc dù nhiều loài ăn thực vật cũng thường trang bị chúng để nghiền nát thực vật cứng chắc.



Răng nanh đôi khi được cá phát triển tới mức cực đoan như cá nhái (Garfish) hay Hydrolycus [characin răng chó]. Ở đây nhấn mạnh đến việc chộp bắt (grabbing) và cá cần phải giữ chặt con mồi khi nó đớp. Những loài săn mồi cơ hội và mai phục thường không thể để vuột bữa ăn một khi chúng nhắm đến.



Răng cửa không luôn dính với nhau và ở những loài cá khác, chúng xuất hiện dưới dạng các mũi dẹp (flattened chisels) vốn có nhiều công dụng.



Nhiều người sẽ cho rằng các loài cá nheo mút miệng (suckermouth) sẽ không có răng, nhưng hoàn toàn không phải vậy. Không những cá này có răng nón hoàn chỉnh (well-shaped conical) với các răng chóp thích nghi (adapted crown) [còn gọi là răng hai mấu - bicuspid teeth hay răng tiền hàm - premolar], chúng còn có các unculi [unculus] tức gai biểu bì (epidermal brushes). Những thứ này cho phép chúng bào và cạo tảo với hiệu quả tối đa, thậm chí trên bề mặt không bằng phẳng nơi một số loài có thể thay đổi hình dạng của miệng.

Những thông tin ở đây gần như đụng chạm đến vấn đề răng cỏ vô cùng đa dạng trong thế giới cá. Có quá nhiều những kiểu thích nghi riêng biệt để khám phá mà chúng ta không thể gói gọn trong phạm vi của một bài viết.

Còn bây giờ, tại sao không lôi cái kiếng lúp cũ ra và săm soi miệng của một số loài cá cộng đồng, trông có vẻ vô hại đang bơi trong hồ cá của bạn. Bạn có lẽ phát hiện ra cái con Cardinal tetra bé xíu trông dữ dằn hơn những gì mà mình biết trước đây.