Toàn tập về cá đầu bò Cyphotilapia

Lai tạo cá đầu bò Cyphotilapia gibberosa "xanh" từ Cape Mpimbwe
Dan Woodland (2004) - http://www.cichlidae.com


Một con đầu bò “xanh” Cyphotilapia gibberosa từ Cape Mpimbwe trong hồ cá của Dan Woodland ở Cleveland, Ohio.

Tôi kiếm được bầy cá đầu bò Cyphotilapia sp. giống đầu tiên từ mấy người nghỉ chơi cá. Bầy cá hoang, hai đực và ba cái, xuất xứ từ Burundi, châu Phi. Biên giới Burundi chiếm hầu hết toàn bộ phần cực bắc của hồ Tanganyika và một phần bờ đông bắc của hồ. Sau vài năm với rất nhiều lứa cá Burundi, tôi kiếm được một bầy đầu bò khác. Lần này đó là cá đầu bò “xanh” Cyphotilapia gibberosa từ Cape Mpimbwe. Màu của những con cá này là cực kỳ! Mũi Mpimbwe nằm ở bờ đông của hồ Tanganyika, Tanzania. Biên giới Tanzania chiếm đến 80% bờ đông của hồ Tanganyika. Bờ hồ tại Cape Mpimbwe có rất nhiều đá với nhiều tảng đá cuội lớn.

Những dạng màu xanh khác của cá đầu bò đến từ Zaire, Samazi, Zambia và Kipili. Mỗi dòng đều khác biệt về màu sắc. Chẳng hạn, dòng Zaire có màu xanh trên các vây và đầu đậm hơn Mpimbwe. Cả Zaire và Mpimbwe Cyphotilapia gibberosa đều có sọc (bar) rất đen với những vạch (stripe) xanh nhạt [vạch nằm xen kẽ với sọc]. Hầu hết cá đầu bò đều có độ tương phản giữa các vạch cao hơn. Cá đầu bò Samazi có màu xanh phấn ở vây và thân bao gồm những vạch trắng tinh và sọc đen nhạt. Tất cả cá đầu bò xanh đều có năm vạch hay sọc [không tính sọc chạy qua mắt]. Nhìn chung, cá đầu bò có một sọc chạy qua mắt nhưng đầu bò xanh có một “mũ trùm” đen che toàn bộ mặt từ mắt cho đến chóp miệng. Thuật ngữ “hắc diện” hay “mũ đen” đôi khi được dùng để mô tả cá đầu bò xanh.

Những dòng cá đầu bò khác hiện diện ở Kavalla, Kasanga và Tanzania. Cá đầu bò Tanzania C. frontosa có bảy sọc mảnh kể cả sọc chạy qua mắt. Các vạch đều mảnh và sát hơn so với tất cả những dòng cá đầu bò khác.Tất cả các dạng cá đầu bò đều là loài ấp miệng (mouth brooder) và tốt nhất nên nuôi theo bầy. Vào thời điểm hiện tại C. gibberosa và C. frontosa là những loài duy nhất được xác định trong chi Cyphotilapia [còn một vài dòng chưa được mô tả và có thể thuộc về những loài mới].

Việc thu thập cá đầu bò rất khó khăn. Chúng phải được giảm áp một cách từ từ trong các thùng gỗ (barrel) bởi chúng được bắt ở đáy sâu của hồ. Một số con được phát hiện ở độ sâu lên đến 80 mét!


Một cặp đầu bò Cyphotilapia gibberosa sinh sản trong hồ cá của Dan Woodland ở Cleveland, Ohio. Con cái đẻ trứng bên trong chậu trồng cây và con đực ấp trứng trong miệng sau khi thụ tinh cho chúng.

Cá và môi trường

Bầy cá giống bao gồm hai đực và ba cái. Cá đực có tầm từ 9-11 inch [23-28 cm]. Cả hai đều có tua rất dài trên vây lưng, vây bụng, vây hậu môn và đuôi trong khi cá cái có vây ngắn và tròn hơn. Cá cái thường dài xấp xỉ 6-7 inch [15-18 cm]. Màu sắc của toàn bộ bầy cá biến động từ sọc sắc nét, vạch trắng tinh và ánh xanh nhạt toàn thân cho đến sọc đen bùn với tông xanh thẫm phủ toàn thân. Có lần toàn bộ “mũ đen” trên mặt hoàn toàn biến mất.

Bầy cá được nuôi cùng nhau. Khi tôi mua, chúng đạt 4-5 inch [10 – 13 cm]. Tôi mua cá non và nuôi chúng cùng với nhau để “tạo bầy” với thứ hạng rõ ràng. Theo kinh nghiệm của tôi, điều này hạn chế sự hung dữ bên trong một bầy. Cá đầu bò là loài hung dữ nhưng tôi đối mặt với điều này đã lâu từ hồi mới bắt đầu nuôi đám Cichlasomines to đầu (một nhóm cichlid khác ở châu Mỹ). Tôi nuôi cả bầy trong hồ dài 6 feet 100 gallon [1.8m 378 lít] với sỏi lớn, đoạn ống PVC đường kính 10 cm (mỗi con một đoạn), một chậu trồng cây và bộ lọc mạnh. Tôi cũng sử dụng đèn làm nổi bật màu xanh của những con cá tuyệt vời này.

Tôi dùng sỏi lớn bởi vì có con cá cái nhặt sỏi khi chúng sinh sản làm trứng hư – nhất là cá hoang dã vốn chưa từng sinh sản trong hồ kiếng trải sỏi. Đương nhiên, sỏi làm hư trứng khi chúng bị “phun ra” từ miệng cá mẹ. Cá đầu bò thuộc về nhóm cá ấp con trong miệng để bảo vệ chúng khỏi những kẻ săn mồi. Với ống PVC, tôi dán keo silicon ba đoạn 12 inch [30 cm] lại với nhau để làm thành một kim tự tháp. Cá đầu bò cảm thấy rất thoải mái và trốn trong các đoạn ống. Đôi khi chúng thậm chí sinh sản cả trong đó. Phần lọc bao gồm một bộ lọc ngoài ướt/khô [dạng bộ lọc đơn giản mà chúng ta vẫn hay dùng, đặt trên nóc hồ], một bộ lọc trống (bio-wheel) và hai bộ lọc khí to (sponge). Đừng dùng bộ lọc đáy! Cá đầu bò thích đào bới! Thiết kế này cung cấp rất nhiều môi trường lọc sinh học (lọc khí, lọc trống và lọc ướt/khô) và môi trường lọc cơ học (lọc trống, lọc ướt/khô).

Quá trình sinh sản

Địa điểm sinh sản là một chậu trồng cây lật một bên với một mặt bị đập bỏ. Chậu trồng cây nằm ở góc đối diện với đám ống PVC. Chậu trồng cây cũng hướng ra mặt trước của hồ để bạn dễ quan sát và chụp hình.

Màu của con đực đầu đàn, con nhỏ hơn trong hai con, bắt đầu đậm lên một vài ngày trước khi sinh sản. Vào lúc này, vòi trứng của cá cái lòi ra. Cá cái có tông xanh nhạt trên thân trong khi cá đực có màu xanh đậm hơn toàn thân và các hoa văn xanh/đen lốm đốm trên đầu.

Rồi cá đực và cá cái bắt đầu dọn dẹp sỏi và đánh đuổi cá khác ra khỏi khu vực. Rồi cá cái làm một số công việc nội trợ. Cả cá đực lẫn cá cái đều tham gia vào việc bảo vệ và chuẩn bị cho địa điểm sinh sản.

Cá cái, trong khi cá đực đánh đuổi cá khác, “thực tập” cách đẻ và lấy trứng trong khoảng 30 phút. Khoảng thời gian 30 phút đánh dấu việc cá đực bắt đầu thực tập thụ tinh. Trong thời gian thực tập này, cá cái cọ bụng và vòi trứng vào mặt trong của chậu trồng cây. Có lẽ đó cũng là cách để nó tự kích thích bản thân và cá đực. Nó cứ tiếp tục trò cọ quẹt này từ mặt trong kéo lên hai bên thành chậu.

Cá cái bắt đầu đẻ trứng và nhặt lên thật nhanh. Cá đực đến chậu trồng cây mỗi lần cá cái đẻ để thụ tinh. Dẫu tôi thập thò và chụp hình chúng vẫn tiếp tục sinh sản gần như quên trời đất. Trong quá trình sinh sản, cá đực bắt đầu nhặt trứng bằng miệng. Ban đầu tôi nghĩ cá đực đang ăn trứng nhưng thật ngạc nhiên nó thực sự giữ trứng như cá cái. Tôi nghĩ đó chẳng qua là may mắn vì tôi từng thấy cá đực đôi khi giữ trứng nhưng tôi không rõ làm thế nào nó lấy được trứng từ cá cái. Tôi thực sự nghĩ rằng nó “ngậm” sỏi trong miệng. Cho đến khi tôi biết rõ là mình đã lầm. Tối khuya hôm đó, tôi kiểm tra cá đực, nó vẫn đang “ấp” trứng!

Trong toàn bộ quá trình sinh sản, con đực hậu bị (sub-dominant) bắt đầu rượt đuổi mọi thứ trong hồ, cố làm gián đoạn việc sinh sản. Nó đã không thành công. Sau khi việc sinh sản hoàn tất, con đực đầu đàn, giờ đang ấp trứng, hành động như những con mái hiền lành khi chúng đang ấp trứng.

Tôi tách trứng khỏi miệng cá đực và cá cái khoảng từ 10 đến 14 ngày sau và bỏ chúng vào dụng cụ ấp trứng tự chế (egg tumbler). Sau khoảng mười ngày, cá bột đã sẵn sàng ăn ấu trùng artemia, thức ăn tấm nghiền vụn và viên tảo spirulina. Cá đầu bò con rất to vào thời điểm này, gần được một phần tư inch [0.6 mm]. Việc cho ăn và thay nước thường xuyên khiến chúng nhanh chóng lớn đến 1 inch [2.54 cm] và đạt độ thành thục sinh sản trong vòng từ một năm rưỡi đến hai năm.

Nếu bạn có cơ hội để nuôi và sinh sản loài cá tuyệt vời xuất xứ từ hồ Tanganyika này thì hãy kiên nhẫn, rồi bạn sẽ không phải thất vọng.


Cá đầu bò “xanh” Cyphotilapia gibberosa đực từ Cape Mpimbwe đang ấp miệng trong “hang” PVC.

 

Bản đồ phân bố cá đầu bò
Ad Konings, Marc Elieson & Eric Glab - www.cichlid-forum.com

Vào năm 2003, các vị tiến sĩ người Nhật Takahashi và Nakaya công bố bản mô tả về một loài mới Cyphotilapia gibberosa. Đây không phải là một loài mới được phát hiện mà người ta đã biết đến chúng từ lâu. Cyphotilapia gibberosa bao gồm tất cả những dòng vốn được gọi là Cyphotilapia frontosa ở phía nam hồ Tanganyika (từ Myako ở bờ đông đến vịnh Kilewa ở bờ tây).

Mẫu vật chuẩn của loài C. frontosa được lấy từ Kigoma, vốn được dân chơi cá cảnh gọi là đầu bò bảy sọc (seven-stripe frontosa). Về mặt hình thái, C. gibberosa khác với C. frontosa ở Kigoma về nhiều mặt.

*C. gibberosa có sáu sọc thay vì bảy.
*Có ba hàng vảy giữa đường bên cao và đường bên thấp thay vì hai [đường bên đứt đoạn là một đặc điểm của cá cichlid].
*Thân rộng hơn.
*Số lượng vảy xếp dọc theo chiều dài nhiều hơn.
*Gù có kích thước và hình dạng khác biệt.
*Hàm trên (upper jaw) có ít răng ngoài hơn (outer teeth).
*Một số khác biệt nhỏ ở vây.

C. giberrosa bao gồm các dòng đầu bò Cyphotilapia từ một số địa điểm thu thập phổ biến: Ikola, Mpimbwe, Bismark, Chaitika, Samazi, Kapampa, Kitumba và Moba. Mẫu vật chuẩn được thu thập tại Kasenga, tại độ sâu 34 mét.

Vì C. gibberosa được cộng đồng khoa học công nhận, nên không có tranh cãi gì ở đây. Chẳng may, nó làm dấy lên một câu hỏi “Chúng ta sẽ gọi những dòng đầu bò sáu sọc ở mạn bắc hồ Tanganyika là gì?”. Hiện nay về chính thức chúng ta hoàn toàn có thể gọi chúng là C. frontosa, tuy nhiên nhiều khả năng chúng sẽ được đổi tên. Do đó chúng ta bắt đầu gọi chúng bằng cái tên như C. sp “North” (đầu bò bắc). Cá đầu bò bắc bao gồm các dòng phổ biến nhất như Burundi, Kavala và Karilani.

Bản đồ mà bạn thấy dưới đây được thiết kế để giúp người chơi phân biệt sự khác nhau giữa các loài và dòng cá đầu bò Cyphotilapia. Các hình vẽ nhấn mạnh đến sự khác biệt giữa chúng. Việc nhận biết sự khác biệt là không hề dễ dàng, thậm chí với cả những người nuôi cá đầu bò có kinh nghiệm. Cần thật nhiều hình ảnh kèm theo mỗi biến thể để làm nổi bật những điểm khác biệt. Vì điều kiện ánh sáng, loại camera, trang trí hồ và độ tuổi của cá thể, hình ảnh của cùng một con có thể hoàn toàn khác biệt. Chúng tôi đã cố gắng đưa vào những hình vẽ thể hiện tốt nhất những đặc điểm đặc trưng theo quan điểm của chúng tôi. Những cá thể hoang dã trong môi trường tự nhiên của chúng cũng được trình bày nếu có cơ hội. Chúng tôi hết sức cảm ơn tạp chí Cichlid Press vì bản đồ, hình ảnh và tư vấn của họ. Chúng tôi cũng hết sức cảm ơn tất cả những ai mà hình ảnh của họ góp phần tạo ra tấm bản đồ này. Chúng tôi hy vọng bạn sẽ thích nó.




================================


Ghi chú

Tóm lại, hiện nay có ba loại đầu bò bao gồm đầu bò bảy sọc C. frontosa, đầu bò xanh C. gibberosa và đầu bò bắc C. sp. "North". Qua việc điều chỉnh tên gọi này (dẫu xảy ra cả chục năm), có rất nhiều cá thể gọi là "frontosa" thực ra là đầu bò xanh hoặc đầu bò bắc. Cá đầu bò còn được gọi là "hoàng quân". Mình từng nuôi cá đầu bò trước đây, căn cứ vào cái vây lưng hanh vàng thì đó là cá đầu bò bắc. Cá lớn quá chậm, có thể do bị cận huyết sâu hoặc lựa phải mấy con mái.

Một bản đồ phân bố khác sưu tập từ trang http://www.frontosa-forum.de (bấm vào để phóng to)

 

Phỏng vấn chuyên gia: Tetsumi Takahashi
Matt Clarke - http://www.practicalfishkeeping.co.uk



Tiến sĩ Tetsumi Takahashi là một nhà sinh học Nhật Bản, người nghiên cứu việc phân loại cá đầu bò Cyphotilapia và những loài cichlid hồ Tanganyika khác. Dưới đây là bài phỏng vấn ông của ban biên tập PFK vào năm 2010.

Có bao nhiêu loài cá đầu bò?
Hiện tại có hai loài chính thức: C. frontosa và C. gibberosa.

C. frontosa có hai hàng vảy giữa đường bên trên và đường bên dưới [đường bên đứt đoạn là đặc điểm của cá cichlid]. Nó phân bố ở nửa phía bắc của hồ Tanganyika và bao gồm các hình thái sáu và bảy-sọc. Hình thái bảy-sọc xuất phát từ Kigoma, trong khi hình thái sáu-sọc phân bố khắp những vùng còn lại trong hồ.

C. gibberosa có ba hàng vảy giữa đường bên trên và đường bên dưới. Nó phân bố ở nửa phía nam hồ Tanganyika.

Cyphotilapia gibberosa có được xem là một loài?
Tên khoa học không nhất thiết phản ánh “loài sinh học” (biological species). Trong trường hợp của cá đầu bò Cyphotilapia, chưa có ai thẩm định trạng thái loài của C. frontosa và C. gibberosa dựa trên khái niệm “loài sinh học” và đó là khái niệm phổ biến nhất hiện nay.

Tuy nhiên, tôi nghĩ những tên khoa học khác biệt nên được áp dụng cho nhóm cá này. Sẽ thực tế hơn nếu coi đó, chẳng hạn, như là một dự báo về đa dạng sinh học của các loài cichlid hồ Tanganyika.

Còn các dạng C. frontosa sáu và bảy-sọc thì sao?
Các hình thái sáu và bảy-sọc khác biệt về số lượng sọc trên thân. Tôi không thể tìm ra bất kỳ sự khác biệt hình thái nào khác giữa hai dạng này.

Theo tiêu chuẩn phân loại cá cichlid hồ Tanganyika, những dạng này không phải là các loài khác nhau mà chỉ là những biến thể màu sắc bên trong một loài.

Dĩ nhiên, những nghiên cứu sâu hơn, bao gồm việc phân tích gien và thí nghiệm về sinh sản là cần thiết để biết chắc chúng có phải là những “loài sinh học” khác nhau hay không.