Umbie – vị vua không ngai của cichlid Trung Mỹ

Umbie – vị vua không ngai của cichlid Trung Mỹ
Jeff Rapps - www.cichlidae.com

Umbie (Caquetaia umbrifera, Meek & Hildebrand, 1913), là loài cichlid Trung Mỹ to lớn và xinh đẹp, phân bố ở lưu vực sông Tuira, vùng duyên hải Thái Bình Dương của Panama và lưu vực sông Magdelana, vùng duyên hải Đại Tây Dương của Colombia (Conkel, 1993). Ở Colombia, loài này được gọi là “mojarra negra” (cichlid đen) hay “mojarra anzuelera” (cichlid xanh). Ngoài môi trường tự nhiên, umbie (tên thương mại “cichlid đốm xanh” – “bluespeckled cichlid”) là loài săn mồi trong những vùng nước mở.

Theo chỗ tôi biết, loài “khổng ngư” này (lớn đến 60 cm trong hồ nuôi) xuất hiện trên thị trường cá cảnh Mỹ từ năm 1975. Cá non hoang dã được Tom DePiro (một chiến hữu yêu thích cichlid kích thước lớn) phát hiện lẫn trong các bầy cá ông già đầu đỏ - redhump eartheater (Geophagus steindachneri) ở vùng đông bắc nước Mỹ. Trong khi ở vùng trung tây, James Langhammer thuộc thủy cung Belle Isle Aquarium (Detroit, Michigan) phát hiện thấy vài con umbie trong hồ cá Aequidens metae của một nhà buôn sỉ. Hai phát hiện này đều xảy ra với số cá nhập khẩu từ Colombia. Cùng thời điểm, có rất nhiều tranh cãi về sự xuất hiện của loài cá mới được phát hiện này và tôi nóng lòng được sở hữu vài con!

Cá umbie đực to đến 60 cm (chiều dài tổng); một số cá thể lâu năm và được chăm sóc tốt thậm chí còn lớn hơn. Con cá cái lớn nhất mà tôi từng nuôi to đến 35 cm (chiều dài tổng), điều khiến umbie trở thành một trong số những loài cichlid châu Mỹ to lớn nhất. Chỉ có cichlid sói Parachromis dovii và một số loài cá hoàng đế Cichla spp. nhất định ở Nam Mỹ là có thể to hơn.

Cá trưởng thành dù đực hay cái đều có những đốm ánh kinh xanh trên nắp mang, vốn bắt đầu xuất hiện trên cá non ở kích thước 5 cm. Ở cá đực trưởng thành, nền có màu đồng với một đốm ánh kim chính giữa mỗi vảy. Họng và gáy có màu nâu hanh đỏ; một đường đỏ tươi chạy dọc theo viền ngoài của vây lưng. Các hoa văn nổi bật hình mắt lưới với những màu xanh ngọc và đồng xuất hiện trên vây lưng, đuôi, vây bụng và vây hậu môn. Ở cá đực, chóp vây lưng và vây hậu môn kéo dài so với đuôi, và phân nhánh như lông chim. Một sọc đen kéo dài từ mắt và kết thúc tại đốm đen trên gốc đuôi. Sọc đen xuất hiện ở cá non cũng như cá cái không trong tình trạng sinh sản; nó cũng xuất hiện ở cặp cá đang lai tạo khi bị căng thẳng hay hoảng sợ. Màu nền của cá cái trưởng thành là xám-lục với một ít đốm xanh dương trên thân và vây. Tuy nhiên, khi sinh sản hay chăm sóc cá con, toàn thân cá cái sẽ đổi thành màu vàng-lục hay vàng chanh. Phần trước của vây lưng chuyển thành màu đen tuyền, các chóp kỳ và vây hậu môn cũng tương tự. Đốm đen ở gốc đuôi vẫn giữ nguyên màu sắc, trong khi một đốm hình tam giác xuất hiện ngay bên dưới mắt. Như đã nói ở trên, cá non có một sọc dọc thân cùng với hai đốm đen, đốm đầu nằm hơi chếch về phía sau tính từ giữa thân và đốm sau nằm ngay tại gốc đuôi. Cá non có màu nền xám-lục.

Trong hồ cảnh, có thể nuôi cá non với các loài cichlid cùng cỡ khác. Cá non hơi nhát, thường thập thò gần hang hay “nơi trú ẩn” trong hồ. Tuy nhiên, chúng nhanh chóng rời khỏi nơi trú ẩn một khi được cho ăn. Khi cá phát triển to hơn, bản năng nhút nhát được thay thế bằng sự dạn dĩ cho đến phô trương trong hồ cảnh. Tôi đã nghe nhiều trường hợp rằng cá umbie trưởng thành bỗng dưng trở nên độc đoán, khó gần, cắn nát vảy và vây cá nuôi chung, tình thế mà tôi đoán là khi một cặp cá bắt đầu sinh sản trong không gian chật hẹp của hồ cảnh. Theo kinh nghiệm của tôi với cá umbie trưởng thành không trong tình trạng sinh sản, chúng có thể sống chung với các loài cichlid Trung Mỹ có kích thước lớn và hung dữ tương tự; thậm chí có lần cá thể umbie của tôi còn bị cá khác cắn chết nữa.

Ngay khi còn non, umbie đã có dấu hiệu không hòa thuận với nhau, vì vậy hãy sử dụng hồ càng lớn càng tốt khi dự định nuôi chung nhiều con với nhau. Hồ nuôi loài này phải có dung tích tối thiểu 200 lít và bố trí nhiều nơi trú ẩn. Khi cá gần trưởng thành, hồ nuôi một cặp cá giống phải có dung tích tối thiểu từ 300 đến 400 lít. Giám sát cá non thật kỹ vì một số con bị dạt vào góc hồ với tình trạng rách vây và bong vảy. Những cá thể “bị dạt” này cần được vớt ra và chăm sóc trong hồ riêng. Nỗ lực tái bố trí những con như vậy về hồ cũ thường thất bại (dẫu cho bạn có bố trí nơi trú ẩn). Tốt nhất nên nuôi chúng đâu đó, bởi vì khi những con trong hồ chính tăng trưởng và xung đột, bạn có thể sẽ không tránh được rủi ro. Nếu vậy thì bạn vẫn còn những con cá “bị dạt” trước đây để làm giống. Khi cát đạt 9-10 cm, bạn có thể phân biệt giới tính. Cá đực bắt đầu nổi nhiều đốm xanh trên thân và nắp mang, vây lưng và vây hậu môn hơi to hơn cá cái. Cá đực cũng hơi dài hơn so với cá cái. Cá đực thường lớn hơn cá cái ở cùng độ tuổi.

Nếu may mắn, bạn sẽ có một cặp cá giống giữa con cá đực lớn nhất với con cá cái mà nó lựa chọn. Bạn sẽ chứng kiến cả hai quấn quít, lượn lờ xung quanh một vùng được bảo vệ trong hồ. Trong thời gian bắt cặp, cá đực thể hiện vai trò dẫn dụ những khi không bảo vệ lãnh thổ. Nếu cá cái đáp ứng lại thay vì chạy trốn khỏi nó, bạn có thể tin rằng việc bắt cặp đang xảy ra. Một khi cặp cá hình thành, tốt nhất nên bắt những cá thể còn lại ra khỏi hồ. Không may, cặp cá có thể rã đám một khi bắt hết cá nuôi chung ra và việc sử dụng tiêu ngư (dither fish) với cặp cá umbie chỉ là ý tưởng khôi hài. Do đó, trừ phi hồ của bạn phải cực lớn (trên 1200 lít), tôi xin lưu ý một số vấn đề trong việc nuôi dưỡng một cặp cá umbie trưởng thành.

Sự khác biệt về kích thước giữa cá đực và cá cái là điều mà người nuôi có thể lợi dụng. Lắp đặt vách ngăn là phương pháp an toàn và hiệu quả nhất trong việc nuôi dưỡng và lai tạo cá umbie. Tóm lại, bạn cần khoét vài lỗ trên tấm ngăn mà nó đủ lớn để cá cái chui qua nhưng lại đủ nhỏ để ngăn cản cá đực. Tôi khuyên nên tạo nhiều hơn là một lỗ để tăng khả năng tẩu thoát cho cá cái một khi tính khí cá đực trở nên hung bạo. Cũng nên lưu ý: đảm bảo tấm ngăn được gắn thật chặt vào thành hồ bởi vì cá rất to và khỏe. Tôi thích cắt tấm ngăn hơi lớn hơn so với kích thước hồ. Kết quả là, tấm ngăn phải đặt ở một góc hơi chéo so với thành hồ. Sau đó bạn có thể gắn đế giác hút, loại dùng để gắn đầu nhiệt và ống lọc, để giữ chặt tấm ngăn. Để hỗ trợ thêm cho giác hút, những vật thể to nặng chẳng hạn như đá được đặt ở hai bên tấm ngăn. Bằng không, một ngày nào đó khi bước vào phòng nuôi cá, bạn sẽ nhận ra rằng mình đã tốn công nuôi cặp cá trong cả năm trời nhưng lại bỏ qua việc cung cấp nơi trú ẩn cho con cá cái “đã quá cố” của mình!


Trái: một con cá umbie (Caquetaia umbrifera) cái trưởng thành, lưu ý rằng các lỗ trên vách ngăn chỉ cho phép cá cái bơi qua và ngăn cản cá đực. Phải: đặc điểm giới tính phụ ở cá umbie đực là cái đầu hơi gù, kích thước lớn, châu nổi bật và các chóp vây kéo dài như lông chim.

Cá umbie rất dễ nuôi, chúng ăn mọi thứ như viên nổi, tép krill đông lạnh và giun đất. Trước đây, tôi thường cho chúng ăn thức ăn tươi sống (cá mồi hay tôm càng) mà chúng vốn rất thích. Tuy nhiên, những loại thức ăn này có thể không tốt cho cá giống bởi vì có khả năng chứa mầm bệnh.

Nước sạch rất tốt cho sức khỏe của cá. Việc thay nước thường xuyên và nhiều là cần thiết đối với các loài cichlid lớn như umbie; độ pH và độ cứng không quan trọng chừng nào mà chúng không quá cao hay quá thấp. Cá bắt đầu sinh sản khi đạt từ 10 đến 14 tháng tuổi, thời điểm cá cái đạt từ 10 đến 15 cm trong khi cá đực đạt từ 15 đến 20 cm. Tăng nhiệt độ từ 27 độ C lên 28-29 độ C để kích thích sự sinh sản. Khi sắp đẻ, cá cái quấn quít gần cá đực ở một góc hồ; các hành vi tiền sinh sản bao gồm rùng mình, xòe vây và mang (đặc biệt ở cá đực), vỗ đuôi, và (sau đó) dọn vệ sinh địa điểm đẻ trứng. Sau nhiều năm nuôi chung, hành vi tiền sinh sản ở cặp cá giống umbie gốc của tôi được rút gọn bằng việc cá cái nhanh chóng chuyển sang màu vàng “sinh sản/bảo vệ cá bột” như mô tả ở trên. Tôi bố trí hai ống gốm nặng dài 30 cm ở mỗi bên tấm ngăn, có ba mục đích: 1) mỗi ống cung cấp nơi trú ẩn cho cá cái; 2) việc đặt các ống gia cố thêm cho tấm ngăn; và 3) ống ở bên phía cá đực có tác dụng như là giá thể để cá cái đẻ trứng. Tôi nghĩ cặp cá sẽ đẻ bên trong ống nhưng cá cái lại luôn chọn đẻ trứng ở mặt ngoài.

Một khi cặp cá sinh sản thành công, quan sát việc chăm sóc trứng và cá bột rất thú vị. Cá cái luôn quanh quẩn gần ổ trứng, trong khi cá đực đi tuần xung quanh hồ. Bởi vì cặp cá ở trong hồ riêng, việc bảo vệ cá bột được hướng đến cá nuôi ở hồ bên cạnh, kể cả người, chó, mèo hay bất kỳ vật thể di động nào trong tầm quan sát của chúng! Lưu ý rằng, vì những con cá này đang chăm sóc cá con nên chúng sẽ cắn tay bạn khi cho ăn. Mặc dù cá cái hay gây gổ, tôi nhận thấy nếu phải thay nước hay lấy vật gì đó ra khỏi hồ khi có trứng và cá con, cặp cá bố mẹ sẽ lui lại cho đến khi mọi thứ trở lại bình thường.

Ở 28 độ C, trứng nở sau 72 giờ. Rồi cá cái nhằn cá bột mới nở để tách khỏi vỏ trứng và chuyển chúng đến một hố đào sẵn. Trong nhiều ngày kế tiếp, cá bột đôi khi chuyển động chút ít cho đến khi chúng có thể bơi tự do hoàn toàn sau khi nở sáu, bảy ngày. Nếu bạn sử dụng bộ lọc thùng, bạn cần bảo vệ cá bột khỏi bị hút vào đó khi chúng di chuyển trong hồ. Tôi khoét một lỗ sâu vào miếng bọt biển vốn được đặt trong bộ lọc treo được bố trí ở thành sau của hồ. Tôi dùng băng cao su để cột miếng bọt biển vào đầu hút của bộ lọc thùng. Bọt biển sẽ ngăn không để cá bột bị hút vào bộ lọc thùng trong khi vẫn đóng vai trò sơ lọc cho bộ lọc. Bọt biển cần được rửa sạch thường xuyên để duy trì dòng hút bởi vì nó có thể bị kẹt một khi bạn bắt đầu cho cá bột ăn. Cá umbie non nhanh chóng ăn mọi thứ dành cho cá cichlid bột. Ấu trùng artemia, thức ăn tấm nghiền nát và thức ăn viên xay là những loại thức ăn mà tôi cho cá bột ăn. Khi thay nước trong hồ có cá bột (tôi đề nghị 30-40% mỗi tuần), lấy dây thun cột lưới mịn vào đầu ống để ngăn cá bột bị hút ra khỏi hồ.


Cá cái với màu sắc ít nổi bật hơn đóng vai trò chính trong việc chăm sóc trứng.

Số lượng bầy cá phụ thuộc vào nhiều yếu tố. Cá cái non, nhỏ thường đẻ từ 100 đến 300 trứng trong khi cá trưởng thành có thể đẻ đến 2000 trứng mỗi lần! Cá bột được để trong hồ lai tạo cùng với cá bố mẹ lớn nhanh hơn nhiều so với những con được tách riêng trứng để ấp. Việc tách trứng sẽ rút ngắn thời gian giữa những lần sinh sản; tôi phát hiện thấy cá cái có thể đẻ đợt nữa sau 12 ngày. Tuy nhiên, vì tốn rất nhiều năng lượng để tạo trứng nên sự tăng trưởng của cá cái có lẽ bị ngừng lại. Trong khi đó, cá đực vẫn tiếp tục tăng trưởng với tốc độ nhanh hơn. Ban đầu, tôi tách cá bột ra khỏi hồ lai tạo khoảng bốn tuần sau khi cá đẻ trứng. Vào thời gian này, cá bột đạt khoảng 0.6 cm. Tuy nhiên, những năm gần đây, vì cá bố mẹ ăn cá bột mới nở nên tôi bắt đầu tách chúng ra để nuôi riêng. Sau 4-5 tháng nuôi và thay nước bình thường, cá con đạt khoảng 4 cm và sẵn sàng để tách bày hay đem bán.

Tôi đã chia sẻ kinh nghiệm của mình trong bài viết sơ lược về vấn đề chăm sóc và lai tạo loài cichlid xinh đẹp này. Những kinh nghiệm này cũng có thể đem áp dụng cho nhiều loài cichlid kích thước lớn, đẻ trứng mặt đáy khác.

Caquetaia umbrifera là loài cá cichlid Trung Mỹ yêu thích của tôi từ khi chúng xuất hiện trên thị trường cá cảnh. Tôi hiện đang nuôi dưỡng ba cặp cá umbie giống, con cá đực lớn nhất đạt đến 55 cm. Cá cichlid lớn được biết là hiện thân của sức mạnh và sự hoàng tráng. Cá umbie trưởng thành có tất cả những yếu tố như vậy và còn nhiều hơn nữa – không chỉ ở kích thước quá cỡ của chúng mà còn vì màu sắc tuyệt vời với cá tính nổi bật (ở loài cá), điều tạo nên sự duyên dáng và oai vệ ở chúng.




Ghi chú (vnrd)
Xem thêm hình ảnh umbie/umbee ở đây:
http://www.cichlidscene.com/img/umbie/
http://www.aquamojo.com/umbee.html