Cá la hán: hình thái và dị tật - phần 1

Cá la hán: hình thái và dị tật - phần 1

Cá la hán lai tạp từ nhiều loài khác nhau với vô số dạng hình thái, mà mỗi dạng đều có đặc điểm, giá trị và vẻ đẹp riêng. Trong phạm vi bài viết này, chúng ta phân tích các dạng hình thái phổ biến ở cá la hán và dị tật liên quan với mục đích giúp người mới chơi nắm vững một số đặc điểm cơ bản và hạn chế nhầm lẫn khi chọn cá.

GÙ
Qua câu cửa miệng của người chơi “không gù chẳng phải la hán” đủ thấy tầm quan trọng của đặc điểm này như thế nào. Gù là bộ phận phình to trên đỉnh đầu của cá, cấu thành bởi mỡ và huyết tương. Bởi chất liệu “mềm dẻo” như vậy nên hình dáng của gù cũng muôn màu muôn vẻ. Nếu nhìn từ mặt bên thì có thể tạm chia gù thành bốn dạng: tròn, bằng, đổ và dựng. Khi thảo luận về hình dáng lý tưởng của gù, có ý kiến cho rằng gù nên tròn như trái cầu; tuy nhiên nếu nhìn từ phía chính diện thì các dạng gù không có nhiều khác biệt mà chỉ thuôn theo bề dày của bản đầu. Dạng gù cực khủng rất hiếm và điều đáng nói là nó không hề đẹp vì khiến hình dạng tổng thể của cá quá mất cân đối. Việc xây dựng dạng gù, tỷ lệ kích thước lý tưởng cùng với cách thức đánh giá là điều cực kỳ khó khăn. Ở đây, tất cả đều phụ thuộc vào cảm quan của người chơi; có phải vì vậy mà thú chơi luôn mang đậm tính chất nghệ thuật?



Gù tròn là dạng gù căng mọng và tròn trĩnh. Hướng gù làm thành một góc 45 độ so với thân cá. Ngấn gù thường cao so với mắt khiến gù thường được ví như trái chanh hay quả bóng bàn trên đỉnh đầu. Đây là dạng gù thường thấy ở kim cương và các dòng la hán đời cũ.


Gù bằng là dạng gù trông gồ ghề và bẹt hơn so với dạng gù tròn. Hướng gù làm thành một góc 45 độ so với thân cá. Mặt trên thường hơi phẳng. Đây là dạng gù thường thấy ở kamfa.


Gù đổ là dạng gù có xu hướng đổ ra phía trước mặt cá. Dạng gù này trông “ngầu” nhất trong số các dạng gù. Đây là dạng gù thường thấy ở kamfa.


Gù dựng là dạng gù có xu hướng dựng thẳng hoặc hơi ngả về phía sau. Cạnh trước của gù tạo thành một góc xấp xỉ 90 độ so với thân cá. Đây là dạng gù thường thấy ở khỉ đỏ.


Trên đây là những dạng gù điển hình. Dạng gù không gắn liền với một dòng cá nhất định bởi trên thực tế, các dòng cá thường được lai chéo lẫn nhau. Có những dạng gù lỡ cỡ hoặc là kết hợp của nhiều dạng gù ở trên. Như đã nói, gù được cấu thành bởi mỡ và huyết tương nên kích cỡ và hình dáng của nó cũng biến đổi cùng với quá trình phát triển của cá. Những yếu tố tác động lên gù bao gồm di truyền, thức ăn, chế độ nuôi dưỡng và hormon. Hormon điều khiển việc "tích" hay "xả" huyết tương khiến gù lên hoặc xuống cấp kỳ. Di truyền và thức ăn giúp tích mỡ và tạo dáng lâu dài cho gù. Chế độ nuôi dưỡng và huấn luyện cũng phần nào kích thích gù nở nang hơn. Bởi vậy mới có trường hợp cá bị xuống hay chai gù khi vô tay người nuôi khéo bỗng phổng phao lên hẳn.


1- gù tròn, 2- gù đổ, 3- gù bằng, 4- gù dựng

MIỆNG
Có hai dạng cơ bản là miệng bằng và miệng móm. Miệng móm là đặc điểm của kim cương và la hán đời cũ với hàm dưới nhô hẳn ra phía trước. Miệng bằng là đặc điểm của kamfa với hai hàm hầu như bằng nhau. Việc lai chéo giữa hai dòng này khiến xuất hiện một số cá thể kim cương không móm hoặc chỉ móm phảng phất. Về phía ngược lại, chúng ta cũng chứng kiến những cá thể kamfa với miệng móm.



1- miệng hơi móm, 2- miệng bằng, 3- miệng hơi hô, 4- miệng tật không thể khép, 5- miệng tật quá móm, 6- miệng gãy, dường như việc thiếu nọng khiến cho hàm dưới có hình dạng như vậy.


1- miệng dài-nhọn, 2- miệng ngắn-tù. Độ dài ngắn của miệng hay khuôn mặt phụ thuộc đáng kể vào gù. Gù to, đặc biệt là gù đổ ra trước sẽ khiến mặt có vẻ như ngắn lại. (cá trong hình trên có gù nhỏ để các bạn dễ so sánh)

MẮT
Có ba dạng màu tròng mắt chính ở cá la hán là đỏ, vàng và trắng. Ngoài ra, tròng mắt có thể có màu đỏ bầm, cam, lem đen và bạch tạng (con ngươi đỏ). Ở cá dĩa, màu đỏ được coi là màu đẹp và tròng mắt đỏ tươi được chấm điểm cao nhất. Màu đỏ cũng là màu hiếm bởi hầu hết cichlid cỡ lớn đều có tròng mắt màu vàng, cam hoặc trắng; chỉ mỗi trimac hay còn gọi là “cichlid mắt đỏ” là có mắt đỏ tươi. Đặc điểm này được di truyền cho kim cương và các dòng la hán đời cũ khiến cho “mắt đỏ” trở thành điều bình thường ở cá la hán. Rồi “mắt trắng”, “mắt vàng” xuất hiện gắn liền với các dòng cá mới có đặc điểm hình dáng ưu việt hơn. Với những ai đánh giá cá dựa vào màu mắt, xin lưu ý rằng việc lai chéo khiến cho nhiều con kamfa ngày nay có mắt đỏ và ngược lại. Kamfa có thể tự hào bởi nhiều đặc điểm như miệng bằng, mặt ngắn, vây kín, mắt sâu, ngoại trừ… màu của tròng mắt; bởi màu đỏ tươi vẫn luôn là màu đẹp nhất!

1- tròng mắt đỏ, 2- tròng mắt vàng, 3- tròng mắt trắng

Về hình dáng, có hai loại mắt là mắt lồi và mắt sâu. Mắt sâu khiến cá có thần sắc “dữ dằn” hơn. Khi khảo sát mắt của synspilus, loài được cho là tổ tiên của kamfa, chúng ta thấy rằng mắt synspilus vẫn lồi nhưng viền thịt xung quanh mắt đầy hơn. Ở những cá thể có gù, viền thịt này phát triển theo và “đẩy” mắt sâu vào bên trong. Hiện tượng này không xảy ra ở kim cương và cá la hán đời cũ. Ngày nay, việc lai chéo giữa các dòng làm xuất hiện những cá thể mắt bớt lồi hơn, tạm gọi là “mắt bằng”.

1 & 2- mắt lồi ở cá la hán với viền thịt xung quanh mắt mỏng, 3- mắt synspillus với viền thịt phát triển, 4- mắt sâu ở synspillus có gù, 5- mắt sâu ở kamfa, 6- mắt sâu ở super red.

VÂY
Vây lưng, đuôi và vây hậu môn góp phần quan trọng làm nên hình dáng tổng thể của cá la hán. Có ba dạng vây là vây hở, vây khít và vây bao (wraptail). Dạng vây hở thường thấy ở kim cương và cá la hán đời cũ, có khoảng cách giữa đuôi với vây lưng và vây hậu môn, đuôi tròn và tương đối nhỏ so với thân. Hai dạng vây còn lại thường thấy ở kamfa với cạnh đuôi thẳng (hay còn gọi là đuôi tam giác). Ở dạng vây khít, phần gốc vây lưng và vây hậu môn chạm đuôi, các vây hướng lên hoặc xuống tạo ra khoảng cách giữa chóp vây và đuôi. Ở dạng vây bao, vây lưng và vây hậu môn thường hơi cong về phía đuôi, đuôi to gần bằng độ rộng thân, ba vây xếp liền lạc để không có kẽ hở giữa các vây. Vây bao là dạng vây được nhiều người ưa chuộng không chỉ ở hình dáng, mà nếu “tán” theo phong thủy đó là dạng vây “giữ của”. Nếu gù ở “mặt tiền” là nơi phát sinh của cải thì vây bao ở “cửa hậu” sẽ giúp lưu giữ của cải một cách hiệu quả!

1- vây hở, 2- vây khít, 3- vây bao

Xét về mặt hình thái thì ngay cả dạng vây hở cũng chấp nhận được một khi đuôi căng. Tuy nhiên, quá trình lai tạo tập trung quá mức vào gù khiến hầu hết cá la hán ngày nay đều có lỗi ở vây chẳng hạn như đuôi xoắn, đuôi đào, vây nhúm, cụp… Điều khó khăn cho người mới chơi đó là cá non trông rất ổn, các lỗi ở đuôi thường chỉ lộ ra khi cá trưởng thành. Một số con kamfa “vây bao” bị mắc lỗi vây xụp hay cụp khi mà vây lưng và vây hậu môn thay vì hơi cong về phía đuôi lại xuôi xị hay các chóp vây đột ngột cụp vào. Lỗi về vây ở cá la hán phổ biến đến nỗi nếu không quen, bạn sẽ nghĩ rằng đó là đặc điểm tự nhiên của chúng và nếu phát hiện một con có bộ vây hoàn hảo thì bạn hoàn toàn có quyền nghi ngờ về khả năng lên gù của nó!

Các lỗi phổ biến ở vây: 1- đuôi xoắn, 2- đuôi xụp, 3- đuôi đào, 4- vây lưng lẹm, 5- vây lưng nhúm, 6- vây hậu môn lẹm, 7- vây lưng cụp (khi cá mắc tật này, chủ cá thường cắt đi với hy vọng nó mọc lại đẹp hơn; vì vậy mọi người cần cảnh giác khi mua những con cá bị cắt chóp vây lưng hay vây hậu môn)

DÁNG
Chúng ta có thể tạm phân loại cá la hán dựa trên tỷ lệ chiều dài/chiều rộng như sau:
* bonsai (cực ngắn): tỷ lệ ≤1.5
* short body (ngắn): tỷ lệ 1.6-1.7
* bình thường: tỷ lệ 1.8 - 1.9
* dài: tỷ lệ ≥2 (trên thực tế, đa số cá dài vì bị ép "ăn kiêng" để đầu trông có vẻ to hơn. Nếu rơi vào trường hợp này, chỉ cần cho cá ăn uống đầy đủ là thân hình sẽ cân đối trở lại).

Chiều dài = chóp miệng đến gốc đuôi
Chiều rộng = độ rộng thân tại gốc vây lưng

Short body và bonsai thực chất đều bị biến dạng cột sống ít nhiều dù có thể hiện ra ngoài hay không. Bonsai thường mang đủ loại dị tật thường thấy ở cá hồng két, chẳng hạn miệng méo, miệng không khép được, vẹo cột sống và vây dị dạng.

Short body và bonsai.


Dạng thân nở hậu và xuôi (đường chấm). Dạng thân nở hậu trông vuông vức và cân đối hơn so với thân xuôi. Đa số cá kim cương ngày nay đều có dạng thân xuôi.

DỊ TẬT
Chúng ta vừa xem xét qua một số đặc điểm hình thái và dị tật liên quan ở cá la hán. Trên thực tế, có vô số dạng dị tật mà chúng ta phải dựa vào kinh nghiệm và cảm quan chung để phát hiện ra chúng. Dị tật có thể phân thành hai loại là di truyền và môi trường. Nhà lai tạo phải phân biệt được các dị tật di truyền chẳng hạn như đuôi đào hay miệng cực móm để tránh lai vào dòng cá của mình. Các dị tật môi trường chẳng hạn vết sẹo, gãy vây tuy mất điểm khi dự thi nhưng vẫn còn nguyên giá trị lai tạo. Dưới đây liệt kê một số dạng dị tật ở cá la hán mà chúng tôi sưu tầm được.


1- tật môi trề ở một bên mép dưới (có những con trề cả hai bên), tật này hiện rõ khi quan sát từ bên trên, 2- tật gãy vây ngực, tia vây cong vẹo và chéo kỳ, 3- tật ở mang, 4- tật tóp mặt, tật này hiện rõ khi quan sát từ chính diện.


1- tật méo miệng, tật này hiện rõ khi quan sát từ chính diện, 2- tật vẹo cột sống, 3- tật cột sống thể hiện ở gốc đuôi, 4- tật miệng không thể khép (miệng hồng két).


1- khối u bất thường ở trán, 2- thiếu nọng khiến hàm trông như bị gãy, 3- tật hở và xoắn mang, 4- ức to bất thường.


1- cá non thể hiện tật nhúm đuôi “phảng phất”, tình trạng sẽ nặng dần một khi cá trưởng thành, 2- gốc đuôi quá dài, 3- tật mép trên, 4- tật hàm trên (trông như mỏ vịt).


1- tật ở hàm (thường gọi là “cá heo”), 2- tật ở hàm, 3- bonsai là một dạng dị tật về cột sống, thể hiện qua miệng méo, gốc đuôi và vây biến dạng, 4- tật nhúm và thiếu gai vây.